Aşağıda, 18-20 Aralık 2009 tarihinde Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde düzenlenen “Uluslararası Hz. Ali Sempozyumu”na, İran-Meşhed Firdevsî Üniversitesi Tefsir Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Seyyid Kâzım Tabatabâî tarafından sunulan tebliğin Farsça metni, Türkçe tercümesi ve tarafımdan yapılan müzakeresi yer almaktadır. (18.12.2009 Cuma, II. Oturum, Saat: 17.30). Müzakere metni, RIHLE Dergisi'nin "Dünyevileşme" konulu 10. sayısında (2010, s. 118-136) yayımlanmıştır.
شخصیت و منزلت امام علی بن ابی طالب (ع) از دیدگاه امام احمدبن حنبل
*سید کاظم طباطبایی
1- مقدمه
در این روزگار که مسلمانان بیش از هر زمان دیگر به وحدت و همدلی نیاز دارند، مطالعه و پژوهش در باب آراء و نظرات عالمان اهل سنّت و جماعت دربارة مقام و منزلت امیرالمومنین علی بن ابی طالب- علیه السلام- می تواند به رفع بخشی از سوء تفاهم ها کمک کند و مسیر تقریب و نزدیکی مسلمانان را اندکی هموار سازد. به همین سبب نگارندة این سطور در صدد برآمد در این مقاله منزلت امام علی را از دیدگاه امام احمد بن حنبل (164-241ﻫ ./780-855م.) بررسی کند.
زیرا به رغم آنکه در طول تاریخ، شیعیان و حنابله بیش از دیگر مسلمانان با یکدیگر به جدال و مخاصمه برخاستهاند، موضع و رفتار و داوریهای امام احمدبن حنبل دربارة امام علی بن ابی طالب جالب توجه و قابل مطالعه است و این نکته ای است که هم از چشم حنابله و اخلاف آنان سلفیه و هم از نظر برخی از عالمان شیعه پنهان مانده است. در نتیجه گاهی از هر دو سو با داوریهایی رو به رو هستیم که با واقعیت فاصلة بسیار دارد. مثلا خوانساری بی آنکه منبع سخن خویش را نشان دهد، ابن حنبل را از تبار یکی از خوارج نهروان به نام «ذُو ثُدَیَّه[1]» دانسته و اظهار داشته است: «از آن سبب که جدّ احمد در نهروان به دست علی(ع) کشته شده؛ او با علی دشمن بوده است[2]». امّا با صرف نظر از اینکه ابن حنبل از تبار ذوثدیّه باشد یا نباشد، بخش اخیر سخن خوانساری قطعاً نادرست است. زیرا ابن حنبل نه تنها علی(ع) را دوست می داشته، بلکه – چنان که در سطور آینده خواهیم دید- در آثار خود بیش از همه محدّثان اهل سنّت و جماعت دربارة فضایل و امتیازات علی(ع) و خاندانش حدیث نقل کرده است. افزون بر این، او خود پیشگویی خروج ذوثدیّه و عاقبت سوء وی را از زبان پیامبر- صلی الله علیه و آله و سلّم- بارها نقل کرده است[3].
2- فضایل امام علی در آثار ابن حنبل
پس از این مقدّمه باید گفت یکی از ویژگیها و بلکه یکی از امتیازات شخصیتی ابن حنبل آن است که با شجاعت و صراحت تمام، حدیثهای چشمگیری را دربارة مناقب اهل بیت رسول(ص) عموماً و دربارة مناقب امام علی(ع) خصوصاً نقل کرده و در آثار خویش، بویژه در مهمترین اثر خود المسند به ودیعت نهاده است.
در حالی که بسیاری از مؤلّفان مسانید، صحاح و سنن این حدیثها را یا روایت نکرده یا کمتر روایت کردهاند و گویا به سبب نقل همین حدیثها بدخواهان بهانهای به دست آوردند تـا از او نزد خلیفه عبـاسی متوکل (206-247ﻫ.) کـه دشمن سرسخت علی (ع) و علویان بود سعایت کنند. در نتیجه خانهاش به اتهام طرفداری و پشتیبانی از علویان محاصره و مورد بازرسی مأموران خلیفه قرار گرفت[4]. مشهور است که احمد بن علی بن شعیب نسایی (215-303 ﻫ ./830-915م.) برای تألیف کتاب الخصائص[5] بیشتر از روایات ابن حنبل یاری جسته و بدانها استناد کرده است[6]. خلاصه آنکه در مسند احمد و دیگر آثار او روایات فضایل امام علی(ع) در مقایسه با دیگر جوامع حدیثی اهل سنّت و جماعت چندان چشمگیر است که محققان و از جملة آنان خاورشناسان در صدد پیدا کردن علّت این امر برآمده و در مقام مقایسه میان عملکرد ابن حنبل از یک سو و بخاری و مسلم از سوی دیگر گفتهاند:
بخاری و مسلم به سبب ترس از عباسیان از نقل این حدیثها خودداری کردهاند؛ اما احمد چون دلیر بود و روحیه ای نیرومند داشت، از نقل احادیث فضایل علی و اهل بیت بیم نداشت[7].
این حدیثها کمّاً و کیفاً چندان چشمگیر است که دو تن از معاصران آنها را در هیأت کتابی مستقل به شرح زیر تدوین و منتشر کردهاند:
الف- فضائل امیرالمؤمنین علی(ع) و اهل البیت من کتاب المسند به کوشش قوام الدین قمی وشنویی.
ب- مسند المناقب که به کوشش محمدرضا حسینی جلالی گلچین و تألیف شده است[8].
بجز روایات پرشماری که ابن حنبل در مسند خود در فضیلت امام علی(ع) روایت کرده است، در میان آثار منسوب به او[9] دو کتاب دیگر هم هست که آراء وی را در باب امام علی(ع) نشان میدهد. این دو کتاب یکی فضائل الصحابه است که فرزندش عبدالله آن را با اضافاتی روایت کرده است. دیگری فضائل علی است که ابن ابی الحدید در مقام بیان منزلت امام علی(ع) مکرراً بدان استناد کرده است[10].
پیش از آنکه بخواهیم آراء ابن حنبل را دربارة امام علی(ع) نقل و بررسی کنیم، لازم است به شماری از این حدیثها و مقدار اعتبار علمی آنها نگاهی بیفکنیم. زیرا تردیدی نیست که شخصی چون ابن حنبل که سخت پایبند احادیث و آثار بوده داوری خود را دربارة امیرالمؤمنین علی(ع) بر پایة همین حدیثها بنا نهاده است. همچنان که پسرش عبدالله از پدرش نقل کرده که میگفت: «در فضیلت هیچ یک از صحابه به اندازة علی، روایت با سند صحیح نقل نشده است»[11].
2-1- إنذار خویشاوندان و جانشینی علی
اسود بن عامر از شریک از أعمش از منهال از عباد بن عبدالله اسدی برای ما ]= ابن حنبل[ روایت کرد که علی گفت: چون آیة « وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الأقْرَبِينَ»[12] نازل شد، پیامبر خاندان خویش را جمع کرد و در نتیجه سی تن اجتماع کرده خوردند و نوشیدند. پس از آن پیامبر به آنان گفت: چه کسی بدهکاریها و پیمانهای مرا ضمانت میکند تا در بهشت همراه من و در میان خاندانم جانشین من باشد. مردی که شریک نامش را نگفته است گفت: ای رسول خدا، تو دریا بودهای[13]، چه کسی می تواند این وظایف را به عهده گیرد! پس از آن پیامبر خواستة خویش را تکرار کرد و بر خاندانش عرضه داشت. علی در پاسخ گفت: من آنها را به عهده می گیرم[14].
مرحوم احمد محمد شاکر اسناد این حدیث را «حَسَن» ارزیابی کرده است[15]. این واقعه در حدیث شمارة 1371[16] با تفصیل بیشتر از زبان امام علی(ع) بیان شده و شاکر آن حدیث را صحیح الاسناد معرفی کرده است[17].
2-2- جانشین رسول خدا در مدینه و حدیث منزلت
رسول الله (ص) در سال نهم هجری آهنگ جنگ با رومیان کرد و چون از سوء نیت دشمنان بیم داشت، به علی(ع) گفت: «مدینه را جز ماندن من یا تو شایسته نیست». بدین جهت علی(ع) را که بیش از همه کس بر وی اعتماد داشت، در مدینه گماشت و خود رهسپار راه جهاد شد و چون منافقان به بدگویی علی برخاستند، در جمله ای خطاب به علی مقام او را نسبت به خود بسان مقام هارون نسبت به موسی دانست[18]. همگان بر نقل این سخن که به «حدیث منزلت» معروف است، همداستانند. در مسند ابن حنبل هم این حدیث بیش از بیست بار از زبان چند تن از صحابه چون جابر بن عبدالله انصاری، اسماء بنت عمیس، ابن عباس، ابوسعید خدری و سعد بن ابی وقاص (بیش از ده بار) نقل شده است[19]. یکی از آن موارد چنین است:
ابواحمد زبیری از عبدالله بن حبیب ابی ثابت از حمزه بن عبدالله از پدرش از سعد ]بن ابی وقّاص[ برای ما حدیث کرد که گفت: چون پیامبر خدا(ص) به قصد تبوک از مدینه بیرون رفت، علی را به جانشینی خویش در مدینه گماشت. علی به پیامبر عرض کرد: آیا مرا به جانشینی می گماری؟ پیامبر به او فرمود: « اما ترضی أن تکون منّی بمنزلة هارون من موسی الّا انّه لا نبی بعدی؟» مرحوم احمد شاکر این حدیث را «حسن» ارزیابی کرده است[20].
2-3- ابلاغ سورة برائت
ابن حنبل گوید: وکیع از اسرائیل از ابواسحاق از زید بن یُثَیع برای ما ] = ابن حنبل[ حدیث کرد که: پیامبر (ص) او ]= ابوبکر[ را فرمان داد تا سورة برائت را به مکّه ببرد و به اهل مکّه ابلاغ کند که پس از امسال هیچ مشركی حقّ حج گزاردن ندارد، برهنهای نباید کعبه را طواف کند، جز مسلمانان کسي وارد بهشت نمی شود، هر کسی که با رسول الله پیمانی دارد، آن قرارداد به قوّت خود باقی است تا مدّت آن پایان پذیرد و خدا و رسولش از مشرکان بیزارند. پس ]از حرکت ابوبکر[ به علی فرمود: از پی ابوبکر برو و خود را به او برسان و او را به نزد من فرست و خودت آن سوره را ابلاغ کن. علی برابر این دستور عمل کرد. چون ابوبکر به نزد پیامبر بازگشت، گریست و عرض کرد: ای رسول الله، آیا دربارة من حادثة بدی رخ داده است؟ پیامبر گفت: « ما حَدَث فيک اِلّا خيرٌ و لکن أُمِرتُ أن لا يُبلَّغه اِلّا أنا أورجلٌ منّی»[21].
شارح مسند اسناد این حدیث را صحیح دانسته و دربارة زیدبن یُثیع گفته است: او تابعی ثقه ای است که نام پدرش را أُثَیع هم می گویند[22]. باید دانست که این حادثه در ذیحجه سال نهم هجری رخ داده است[23].
در مسند حبشی بن جناده سلولی که شاهد حجة الوداع بوده، چهار حدیث با یک مضمون به چشم می خورد که مؤیّدی است بر حدیث پیشین. صحابی یاد شده نقل می کند که رسول خدا(ص) گفت: « علیٌ منّی و أنا منه و لا يؤدّی عَنّی اِلا أنا او علیٌ»[24].
2-4- تصریح رسول الله بر ولایت علی
بُریده ]أسلمی[ گوید: پیامبر(ص) دو لشکر به سوی یمن روانه ساخت. بر یک گروه علی بن ابی طالب و بر دیگری خالد بن ولید را فرمانده ساخت و فرمود: اگر دو لشکر به هم رسیدید، علی فرمانده باشد و اگر از همدیگر جدا ماندید، هر یک را فرماندهی جداگانه باشد. ما با بنی زید از مردم یمن رو به رو شدیم و به کارزار پرداختیم و در نتیجه مسلمانان بر مشرکان پیروز شدند. مردانشان را کشته و خانوادة آنان را به اسارت گرفتیم. علی از میان اسیران زنی را برای خویش برگزید. بریده گوید: خالد بن ولید مرا همراه با نامه ای به نزد رسول خدا فرستاد تا او را از این مطلب آگاه سازد. چون خدمت پیامبر رسیدم نامه را عرضه داشتم. وقتی نامه را بر او خواندند، آثار خشم را بر چهرة رسول خدا(ص) دیدم. در این وقت گفتم: ای رسول خدا، مرا با مردی روانه ساختی و فرمودی که از او فرمان برم. بنابراین، من کاری را انجام دادم که بدان مأمور بودم. پیامبر خدا فرمود: «لا تقع فی علیٍ. فانّه منّی و أنا منه و هو وليّکم بعدی و إنه منّی و انا منه و هو وليّکم بعدی»[25].
2-5- حدیث غدیر
مورّخان نوشتهاند رسول الله(ص) در بازگشـت از حجـة الوداع در هجدهـم ذی الحجه چون به جایی نزدیک جحفه که آن را «غدیر خم» می گفتند رسید، خطبه خواند. سپس دست علی بن ابی طالب را گرفت و گفت: ألست اولی بالمومنين من انفسهم؟ قالوا: بلی يا رسول الله. سپس گفت: «من کنتُ مولاه فعلی مولاه. اللهم وال من والاه و عاد من عاداه»[26]. این سخن رسول الله (ص) که به حدیث غدیر معروف است، در مسند ابن حنبل بیش از سی بار با اسانید گوناگون و از زبان بیش از ده تن از صحابه نقل شده است[27].
2-6- سه فضیلت برای علی در یک حدیث
قتيبة بن سعید از حاتم بن اسماعیل از بُکَیر بن مسمار از عامربن سعد از پدرش]= سعد بن ابی وقّاص[ ما را حدیث کرد که پیامبر در یکی از جنگهایش ]= جنگ تبوک[ علی را به جای خویش گمارد و چون علی گفت «آیا مرا با کودکان و زنان می گذاری»، شنیدم که پیامبر(ص) به او گفت: «يا علی، أما ترضی ان تکون منّی بمنزلة هارون من موسی الّا أنَّه لا نبوةَ بعدی». نیز شنیدم که در روز خیبر می گفت: «لأُ عطينَّ الراية رجلاً يحب اللهَ و رسوله و يحبُّه الله و رسولُه». ما همه گردنهایمان را دراز کردیم. ]دیدیم[ فرمود: علی را نزد من بخوانید. در پی این فرمان علی را با چشم دردمند آوردند. پیامبر آب دهان بر چشم وی مالید و پرچم را به دستش داد و خداوند خیبر را با دست او به روی مسلمانان گشود. زمانی هم که آیة «نَدْعُ ابْنَاءَنَا وَابْنَاءَكُمْ[28]» نازل شد، رسول خدا(ص) علی، فاطمه، حسن، حسین را فرا خواند و گفت: «اللّهم هؤلاء اهلی[29]». احمد شاکر اسناد این حدیث را صحیح می داند و می نویسد:[30] این حدیث را مسلم و ترمذی هم از قتیبه با همین اسناد در کتابهای خویش ثبت کرده اند. در آغاز این حدیث در آن دو کتاب آمده است: معاویه سعد را فرمود تا علی را دشنام دهد. سعد گفت: سه چیز را به خاطر دارم که رسول الله (ص) آنها را به علی گفت. بنابراین هرگز او را دشنام نمی دهم و اگر یکی از آنها از آن من باشد برایم از داشتن شتران سرخ موی خوشایندتر است. آنگاه آن سه فضیلت را به شرحی که گذشت، برای معاویه بازگو کرد[31].
2-7- مناقب علی از زبان ابن عباس
یحیی بن حماد از ابوعَوانه از ابوبَلج از عمرو بن میمونه مرا حدیث کرد و گفت: نزد ابن عباس نشسته بودم كه نُه گروه پیش او آمدند و به وی گفتند: یا برخیز و با ما بیا یا مجلس را برای ما خلوت کن. ابن عبّاس گفت: با شما میآیم. راوی گوید: او هنوز نابینا نشده بود. آنان به آهستگی با وی گفت و گو کردند. در نتیجه ما ندانستیم که چه گفتند. پس از آن ابن عباس بازگشت، در حالی که جامة خویش را تکان می داد و می گفت: آه آه، بر مردی خرده گرفتند که ده امتیاز دارد. سپس آن امتیاز ها را یکی یکی بر شمرد: فتح خیبر به دست او، ابلاغ سورة برائت به دست وی با این استدلال که «آن سوره را نباید ببرد مگر کسی که از من و من از او باشم»، دوستی پیامبر با او در دنیا و آخرت، پیشگامیاش در ورود به آیین اسلام، افکندن پیامبر جامه اش را بر او و بر فاطمه و حسن و حسین و خواندن آیة «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا»[32]، خوابیدنش در بستر رسول الله در شب هجرت، صدور حدیث منزلت دربارة وی در غزوة تبوک، معرفی کردن رسول الله او را به ولایت همة مؤمنان، دستور رسول الله مبنی بر بستن همة درهای مرتبط با مسجد به استثنای در خانة علی، و سرانجام صدور حدیث غدیر دربارة او[33].
حدیث یاد شده بلافاصله با اسناد دیگری هم نقل شده است و شارح دانشمند اسناد هر دو حدیث را صحیح ارزیابی کرده است.
2-8- مفهوم اهل بیت
احمد از محمدبن مصعب از اوزاعی از شداد أبي عمار روایت کرده که گفت: بر واثله بن اسقع که گروهی نزدش بودند، وارد شدم. آنان از علی یاد کردند. چون برخاستند و رفتند، واثله گفت: می خواهی تو را از آنچه از رسول خدا(ص) دیدم، آگاه سازم. او گفت: آری. واثله گفت: نزد فاطمه(ع) رفتم تا از علی سراغ بگیرم. او گفت: نزد رسول خدا(ص) رفته است. در انتظار او نشستم تا اینکه رسول خدا با علی و حسن و حسین آمد. حسن و حسین هر یک دست در دست پیامبر داشتند. پیامبر وارد شد و به علی و فاطمه نزدیک گشت و آن دو را در برابر خود و حسن و حسین را بر زانوان خویش نشاند. آنگاه جامه یا عبای خویش را به روی آنان کشید و این آیه را تلاوت کرد: « إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا»[34]. پس از آن گفت: « اللهمّ هؤلاء أهل بيتی و أهل بيتی أحقّ»[35].
2-9- دوستی علی نشانة ایمان و دشمنی با او نشانه نفاق است
ابن حنبل از ابن نمیر از اعمش از عدّی بن ثابت از زرّ بن حُبیش از علی روایت کرده که او گفت: به خدا سوگند یکی از پیمانهایی که رسول الله با من بست این بود که «با من دشمنی نمی ورزند مگر منافقان و مرا دوست نمی دارند مگر مؤمنان». احمد شاکر اسناد این حدیث را صحیح ارزیابی کرده و دربارة عدی بن ثابت انصاری كوفی نوشته است: وی یکی از تابعان ثقه است و شیعه بودن او به روایتش لطمه ای نمی زند. زیرا او ثقه و راستگو بود[36].
2-10 جنگیدن علی برای تأویل قرآن
وکیع از فطر از اسماعیل بن رجاء از پدرش از ابی سعید برای ما روایت کرد که رسول الله فرمود: «انّ منکم من يقاتل علی تأويله کما قاتلتُ علی تنزيله».
أبي سعید گوید: در این هنگام ابوبکر و عمر برخاستند. پیامبر فرمود: « لا و لکن خاصف النعل و علیٌ يخصف نعلَه»[37].
از همین جاست که عمّار در روز جنگ صفین در برابر شامیان رجز می خواند و می گفت : « نحن ضربناکم علی تنزيله/ و اليوم نضربکم علی تأويله»[38].
3-داوری ابن حنبل درباره مقام و منزلت علی (ع)
از احادیثی که از باب نمونه از میان صدها حدیث مندرج در مسند ابن حنبل دربارة مناقب علی انتخاب و نقل شد، به وضوح می توان به مقام و منزلت امام علی نزد امام حنابله پی برد. اما باید دانست امام احمد بن حنبل در بیان فضل امام علی فقط به نقل و انتشار این حدیثها اکتفا نکرده است؛ بلکه هر جا دربارة علی از او پرسشی می کردند یا با داوری و اظهار نظر غیر منصفانه ای روبه رو می شد، با صراحت تمام به بیان فضایل امام زبان می گشود. او با آنکه همة صحابه را بزرگ و محترم می دانست و انتقاد از آنها را نمی پسندید[39]، اما در برابر دشمنان علی بویژه متوکّل عباسی که یک ناصبی سخت کیش بود[40]، از مزایا و مناقب خاندان رسول الله(ص) سخن میگفت. از علی بن ابی طالب و خلافتش بسختی دفاع می کرد. بویژه آنکه در عهد متوکّل طعن و انتقاد بر امام علی بن أبيطالب رسم روزگار شده بود.
عبدالله پسر احمد حکایت کرده است: «روزی در حضور پدرم نشسته بودم که گروهی از کرخیه آمدند و دربارة خلافت أبوبکر، عمر و عثمان سخنان بسیار گفتند. ] همچنین[ از خلافت علی بن ابی طالب سخن گفتند و در این باره سخن را به درازا کشاندند. پس از آن سخنان، پدرم سر بلند کرد و بدیشان رو کرد و گفت: ای حاضران، شما دربارة علی و خلافت سخنان بسیار گفتید. امّا بدانید که خلافت علی را زینت نداده، بلکه علی بود که خلافت را به زینت خود بیاراست»[41].
ابن ابن الحدید از این سخن رمزگشایی کرده گوید: «مفهوم سخن مزبور این است که دیگر خلفا خویشتن را به خلافت آراستهاند و خلافت کاستیهای آنان را تدارک کرده است؛ امّا در علی کمبودی نبوده که آن را با خلافت جبران کند»[42].
همچنین عبدالله می گوید: « به پدرم گفتم دربارة تفضیل صحابه رأی تو چیست؟ در پاسخ گفت: در خلافت ابوبکر، عمر و عثمان از همه برترند. گفتم: پس علی بن ابی طالب چه جایگاهی دارد؟ پاسخ داد: اي پسرك من علي بن ابي طالب از خانداني است كه هيچ كس را با ايشان نمي توان سنجيد»[43].
يكي از نويسندگان معاصر بدون آنكه مأخذ سخن خويش را به دست دهد، در همين خصوص نوشته است: وقتي از او دربارة برترين اصحاب رسول الله(ص) پرسيدند، گفت: ابوبكر، پس از او عمر و پس از وي عثمان. گفتند: پس علي جايگاهش كجاست؟ گفت: شما دربارة اصحاب او از من پرسيديد. علي نفس محمد است(سألتموني عن اصحابه و عليٌ نفس محمد)[44].
اگر نسبت جملة اخير به ابن حنبل درست باشد، در آن صورت بايد گفت وي كه مردي عالم به اخبار و احاديث است، در اين داوري به خبر ابلاغ سورة برائت و حادثة مباهله استناد كرده است. زيرا وقتي مسيحيان نجران به حضور رسول الله(ص)آمدند و با او به گفت و گو و محاجّه برخاستند، خداوند پيامبرش را فرمود: « فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَي الْكَاذِبِينَ[45]». رسول الله به پيروي از اين دستور حسن و حسين را در مقام فرزندانش، فاطمه را در مقام زنانش و علي بن ابي طالب را در مقام قرين خودش به ميدان مباهله آورد[46].
يكي از شاگردان احمد گويد: «نزد احمد بن حنبل بوديم كه مردي به او گفت: «اي ابوعبدالله، دربارة اين حديث كه نقل مي كنند علي گفت «من تقسيم كنندة دوزخم» رأي تو چيست؟» احمد در پاسخ گفت: «چرا آن را باور نداريد؟» مگر براي ما نقل نكرده اند كه پيامبر(ص) به علي فرمود: «لا يحبّك الامؤمن و لا يبغضك الامنافق؟»[47] گفتيم: «آري». گفت: «مؤمن جايش كجاست؟» گفتيم: «در بهشت». گفت: «جاي منافق كجاست؟» گفتيم: «در دوزخ». گفت: «پس علي تقسيم كنندة دوزخ است».[48]
بايد افزود پاسخ ابن حنبل در اين جا درست شبيه به پاسخي است كه امام جعفربن محمد صادق(ع) دربارة همين حديث در پاسخ مفضّل بن عمر و امام علي بن موسي الرضا(ع) در پاسخ ابوعبدالله مأمون دادهاند[49].
ابن حنبل بر خلاف امام مالك بن أنس كه پس از ابوبكر، عمر و عثمان ساير مردم را مسـاوي مي دانست[50]، خلافـت امام علي را مي پذيرد و آن را قانوني ميداند و در اين خصوص به صراحت مي گويد: «هر كس امامت را براي علي ثابت نداند از الاغ گمراهتر است... سبحان الله! آيـا بدون حقي كه بر او واجـب شده باشد قوانين را بر پا مي سازد و تصميم ميگيرد و زكات مي ستاند! از اين سخن به خدا پناه مي برم! آري، او خليفه اي است كه اصحاب رسول الله(ص) او را برگزيده، پشت سرش نماز گزارده، در ركابـش جنگيده و همراهش جهـاد كرده و حج گزاردهاند. او را اميرالمؤمنين ميخواندهاند و بدين كار خرسند بوده و به انكار وي برنخاستهاند. بنابراين ما پيرو آنان هستيم»[51].
او در اين باره به استادش امام محمدبن ادريس شافعي شبيه بود كه فضايل و مناقب علي و فرزندانش را روايت ميكرد و آنان را دوست ميداشت؛ ولي در مقام تفضيل ابوبكر را مقدّم مي داشت. وقتي از ابن حنبل دربارة كارزار علي و معاويه پرسيدند، گفت: دربارة آنان جز خوبي نمي گويم[52]. ولي در عرصة مطالعات فقهي و استنباط احكام باغيان، علي را قرين حق مي دانست. وقتي در حضور او شافعي را به تشيّع متّهم ساخته گفتند: او احكام باغيان را از سيره علي در كارزارش با معاويه و خوارج مي گيرد، احمد در پاسخ آنان گفت: در ميان صحابه علي نخستين پيشوايي است كه به سركشي و خروج مخالفان مبتلا گشته است.
وي با اين پاسخ در حقيقت بيان مي دارد كه گرفتن احكام باغيان از كارزار علي با معاويه نمي تواند موجب خرده گيري بر شافعي باشد و با اين داوري ميان شافعي و خرده گيرندگان بطور ضمني حكم مي كند كه معاويه باغي است و اين حكم بر اين سخن پيامبر(ص) متكي است كه به عمار بن ياسر گفته بود: «تقتلك الفئة الباغية»[53] و ما مي دانيم كه سپاه معاويه عمّار را كشتهاند و در نتيجه به مدد اين حديث شريف نبوي(ص) باغي[54] در جنگ علي و معاويه معلوم مي گردد[55]. كما اينكه اين حكم مي تواند از حديث شريف « انّ منكم من يقاتل علي تأويله...» نيز مستفاد گردد.
فرجام سخن
به نظر نگارندة اين سطور، آنچه در اين مقالة مختصر گفته شد، اگر مورد عنايت قرار گيرد، مي تواند به تلطيف و تصحيح عقيدة آن گروه از شيعيان كه به غلط گمان ميكنند عالمان اهل سنّت و جماعت با امام علي بن ابي طالب و خاندانش دشمني دارند كمك كند. همچنان كه وقتي عقيدة ابن حنبل را دربارة نسبت علي با خلافت براي يكي از شيعيان نقل كردند، گفت: نيمي از كينه اي كه نسبت به احمدبن حنبل در دل داشتم بيرون رفت[56]. از سوي ديگر اگر حنابله و اخلاف آنان سلفيه، سيره و روش پيشوايشان را در نظر بگيرند و آنگونه كه ابن تيميه بي دليل و متعصبانه روايات فضائل امام علي بن ابي طالب را در مسند احمد تضعيف مي كند[57]، به تضعيف احاديث صحيح اقدام نكنند، در آن صورت توفيق خواهند داشت قدري از دشمني خود نسبت به آن دسته از مسلمانان كه مفتخر به پيروي از مولاي متقيان علي بن ابي طالب هستند، بكاهند.
بمنّه و كرمه
منابع
آيتي، محمد ابراهيم، تاريخ پيامبر اسلام، به كوشش ابوالقاسم گرجي، چاپ دوم، دانشگاه تهران، 1361ﻫ.ش.
ابن ابي الحديد، عبدالحميد بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، دارإحياء الكتب العربية.
ابن ابي يعلي، محمد، طبقات الحنابله، بتصحيح محمدحامد الفقي، القاهره، 1371 ﻫ ./1952م.
ابن الأثير، علي بن محمد، الكامل، بيروت، 1385 ﻫ ./1965م.
ابن الاثير، المبارك بن محمد، النهاية، بتحقيق طاهر احمد الزاوي و محمود محمد الطناجي، الطبعة الرابعة، قم، 1367 الهجرية الشمسية.
ابن تيميه، احمدبن عبدالحليم، منهاج السنة النبوية، الطبعة الأولي، المطبعة الاميرية، بولاق، 1322 ﻫ .
ابن الجوزي، عبدالرحمن بن علي، مناقب الامام احمدبن حنبل، بتحقيق عادل نويهض، الطبعة الاولي، بيروت، دارالآفاق الجديدة، 1393 ﻫ ./1973م.
ابن حنبل، ابوعبدالله احمدبن محمد، المسند، شرحه و صنع فهارسه احمد محمدشاكر، دارالمعارف بمصر، القاهرة، 1949-1958م.
ـــــــــــ ، المسند، مصر، المطبعة الميمنية، 1313 ﻫ .
ابن حجر العسقلاني، احمدبن علي، تهذيب التهذيب، حيدرآباد- هند، 1325- 1327.
ابوزهره، محمد، ابن حنبل: حياته و عصره، آراؤه و فقهه، مصر، دارالفكر العربي، 1367 ﻫ ./1947م.
ـــــــــــ ، مالك: حياته و عصره، آراؤه و فقهه، مصر، دارالفكر العربي.
استادي، رضا، «مسند الرضا» در چهل مقاله، چاپ اول، قم، 1413 ﻫ .
أمين، احمد، ضحي الاسلام، الطبعة السادسة، القاهرة، مكتبة النهضة المصرية، 1961-1962م.
البخاري، محمدبن اسماعيل، صحيح، استانبول، دارالطباعة العامرة، 1401 ﻫ .
بيروني، ابوريحان، الآثار الباقية عن القرون الخاليه، چاپ اول، تهران، مركز نشر ميراث مكتوب، 1422ﻫ.
الترمذي، محمدبن عيسي، السنن، تحقيق عبدالرحمن محمد عثمان، الطبعة الثانية، بيروت، دارالفكر، 1403ﻫ.
حسين طه، الفتنة الكبري: علي و بنوه، الطبعة السادسة، مصر، دارالمعارف، 1969م.
الحسيني الجلالي، محمدجواد، «المسند»، نور علم، قم، شمارة 5، شهريور 1363ﻫ.ش.
حيدر، أسد، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، الطبعة الثانية، بيروت، دارالكتاب العربي، 1392ﻫ.1971م.
الخوانساري، محمدباقر الموسوي، روضات الجنات في احوال العلماء و السادات، تهران، مكتبة اسماعيليان، 1390ﻫ.
الزركلي، خيرالدين، الاعلام، الطبعة التاسعة، بيروت، دارالعلم للملايين، 1990م.
سزگين، فؤاد، تاريخ التراث العربي، نقله الي العربية الدكتور محمود فهمي حجازي، الطبعة الثانية، قم- إيران، مكتبة النجفي المرعشي العامّة، 1412ﻫ.
السلفي، حمدي عبدالمجيد، مرشد المحتار، الطبعة الثانية، بيروت، 1407ﻫ./ 1987م.
صالح، صبحي، علوم الحديث و مصطلحه، دمشق، 1379ﻫ./1959م.
المجلسي، محمدباقر بن محمدتقي، بحارالانوار، بيروت، داراحياء التراث العربي، مسلم بن الحجاج النيشابوري، الجامع الصحيح، بيروت، دارالفكر.
مطهري، مرتضي، خدمات متقابل اسلام و ايران، چاپ هشتم، تهران، مؤسسه انتشارات صدرا، 1375هجري شمسي.
المقداد بن عبدالله السيوري، كنزالعرفان في فقه القرآن، باشراف محمدباقر البهبودي، طهران، المكتبة المرتضوية، 1384ﻫ.
يعقوبي، احمدبن ابي يعقوب، تاريخ، ترجمة محمد ابراهيم آيتي، چاپ سوم، تهران، مركز انتشارات علمي و فرهنگي، 1362 هجري شمسي.
* دکتر، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد- ایران
[4] . دربارة متهم شدن ابن حنبل به حمايت از علويان رجوع شود به: ابن الجوزي، مناقب الامام احمدبن حنبل، ص359-362..
[5] . چون نسايي در طي سفر به شام مردم آن جا را دشمن علي(ع) ديد، كتاب مزبور را كه حاوي رواياتي در اثبات فضايل علي و اهل بيت (ع) است تأليف كرد (مرتضي مطهري، خدمات متقابل اسلام و ايران، ص476).
[7] . رجوع شود به احمد امين، ضحي الاسلام، ج2، ص122-123؛ أسد حيدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج1، ص83.
[8] . محمدجواد الحسيني الجلالي، «المسند»، نور علم، قم، شماره 5، شهريور 1363ﻫ . ش.،ص144؛ رضا استادي، «مسندالرضا» در چهل مقاله، ص154.
[9] . براي اطلاع از آثار ابن حنبل رجوع شود به: فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربي، المجلد الاول، القسم الثالث، ص218-227؛ ابوزهره، ابن حنبل، ص168؛ الزركلي، الاعلام، ج1، ص203.
[10] . شرح نهج البلاغه، ج9، ص 167، 169، 171-174 ناگفته نماند كه نگارنده حدس مي زند اين كتاب كه ابن ابي الحديد و برخي از معاصران از آن سخن گفته اند (مثلا: أسد حيدر، الامام الصادق، ج2، ص579-580، ج 4، ص506) بخشي از همان كتاب فضائل الصحابه باشد. چه شرح حال نويسان از كتابي با عنوان فضائل علي سخني به ميان نياورده اند. البته اظهار نظر قطعي منوط به تحقيق و تفحّص بيشتر است.
[11] . عين سخن او چنين است: «ما لأحد من الصحابة من الفضائل بالأسانيد الصحاح مثل ما لعلي رضي الله عنه» (ابن الجوزي، همان كتاب، ص163).
[13] . كنايه از جود و كرامت بيكران رسول الله (ص) (به توضيحات احمد شاكر در حاشية حديث مورد نظر رجوع شود).
[14] . المسند، چاپ شاكر، حديث شمارة 883. گفتني است كه چون مصحح و شارح فقيد براي آساني امر ارجاع، حديثهاي كتاب را شماره گذاشته است، نگارنده هنگام ارجاع به اين چاپ به شمارة حديثها ارجاع ميدهد.
[15] . رجوع شود به يادداشت شاكر در حاشيه حديث مورد نظر. توضيح آنكه حديث حسن حديث مسندي است كه إسناد آن از آغاز تا انجام به توسّط راوياني عادل ولي بعضاً خفيف الضبط به پيامبر يا صحابي يا تابعي متصل گردد و از شذوذ و علّت هم خالي باشد (صبحي صالح، علوم الحديث و مصطلحه، ص157).
[17] . توضيحات شاكر در حاشية حديث مورد نظر. گفتني است كه حديث صحيح حديث مسندي است كه اسناد آن از آغاز تا انجام به توسّط راوياني عادل و ضابط به پيامبر يا صحابي يا تابعي متصل گردد و شاذّ و معلّل هم نباشد(صبحي صالح، همان كتاب، ص145).
[20] . المسند، حديث شماره 1600 و يادداشت شاكر در حاشية آن. نيز رجوع شود به : بخاري، صحيح، ج 4، ص208، ج5، ص129.
[23] . يعقوبي، تاريخ، ترجمه محمد ابراهيم آيتي، ج1، ص441. براي اطلاع از جزئيات اين حادثه رجوع شود به : آيتي، تاريخ پيامبر اسلام، ص606-608.
[27] . رجوع شود به : السلفي، مرشد المحتار، ج3، ص156-157. گفتني است كه برخي از اين حديثها از افزوده هاي عبدالله پسر احمد بن حنبل است. حديث شماره 950 در چاپ احمد شاكر از آن جمله است.
[33] . براي پرهيز از اطاله، اين حديث را به صورت فشرده نقل كرديم. براي اطلاع از متن كامل حديث رجوع شود: المسند، چاپ شاكر، حديث شماره 3062.
[35] . المسند، چاپ المطبعة الميمنية، ج4، ص107. نيز رجوع شود: ج6، ص323،304،298،292(مسند ام سلمه)، ج3، ص259، 286. گفتني است كه در اين جا در كار ابن حنبل يك تناقض مي بينيم. زيرا با آنكه وي احاديثي را روايت كرده كه مفهوم اهل بيت را در آية تطهير روشن مي سازد، در عين حال در مسند خود، زير عنوان مسند اهل بيت احاديث حسن بن علي، حسين بن علي، عقيل بن ابي طالب، جعفر بن ابي طالب و عبدالله بن جعفر را درج كرده است(چاپ احمد شاكر، ج3، ص167-199). روشن است با معياري كه روايات بالا به دست مي دهد، سه تن اخير از مدلول اهل بيت خارجند. از سويي ديگر وي مسند امام علي را در ضمن مسانيد «عشره مبشره» و حديثهاي فاطمه (ع) را در ضمن « مسند النساء» آورده است.
[36] . المسند، حديث شماره 642 و يادداشت شاكر در حاشية آن. بايد افزود حديث مذكور با اندكي اختلاف در سند در صفحات 102 و 236 عيناً تكرار شده است.
[40] . ابوزهره، همان كتاب، ص148. نوشته اند چون نصربن علي أزدي حديثي دربارة ضرورت دوستي حسن و حسين و پدر و مادرش روايت كرد(المسند، چاپ شاكر، حديث شماره 576) به فرمان متوكل بر او هزار تازيانه زدند( ابن حجر العسقلاني، تهذيب التهذيب، ج10، ص430).
[46] . ابوريحان بيروني، الآثار الباقيه، ص428؛ يعقوبي، تاريخ ، ج1، ص450-451؛ ابن الاثير، الكامل، ج2، ص293. براي اطلاع از حديث مباهله رجوع شود به : مسلم، صحيح، ج7، ص120-121؛ ترمذي، سنن، ج4، ص293؛ ابن حنبل، المسند، حديث 1522.
[47] . اين حديث پيش از اين از نظر خوانندگان ارجمند گذشت. گفتني است كه حديث مزبور را در صحيح مسلم (ج1، ص61) و ترمذي (ج5، ص306) نيز مي توان ديد.
[49] . رجوع شود به: مجلسي،بحارالانوار، ج39، ص193-194. ضمناً بايد دانست در بيشتر روايتها آمده است كه علي گفت: « من تقسيم كننده بهشت و دوزخم». رجوع شود به: مجلسي، همان كتاب، ج39، ص199.
[53] . اين حديث با اختلافاتي در متن و سند بيش از بيست بار از زبان هشت تن از صحابه در مسند ابن حنبل نقل شده است (رجوع شود به: حديث شماره 6499، 6500، 6926، 6927. براي ساير موارد نگاه كنيد به: السلفي، مرشد المحتار، ج2، ص39). شارح مسند حديث ياد شده را صحيح و بلكه متواتر دانسته و به نقل از ابن حجر (فتح الباري، ج1، ص452) نوشته است: اين حديث نشاني از نشانه هاي نبوت و فضيلتي آشكار براي علي و عمّار و پاسخي است در برابر ناصبياني كه علي را در جنگهايش خطاكار مي پندارند (رجوع شود به : المسند، ج9، ص209-210 يادداشتهاي شاكر).
[54] . باغي نزد فقها كسي است كه با تأويل باطل در برابر امام عادل قيام كند(المقداد بن عبدالله السيوري، كنزالعرفان، ج1، ص386).
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
İmam Ahmed İbn Hanbel’in Bakış Açısıyla İmam Ali (as)’nin Şahsiyeti ve Mevkii
Seyyid Kâzım Tabatabâî*
Trc. Seyfullah Efe**
Fatih Topaloğlu***
1- Giriş
Günümüzde Müslümanların diğer zamanlardakinden daha fazla birliğe ve gönüldaşlığa ihtiyaçları vardır. Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat âlimlerinin, Emîrü’l-Müminîn Ali b. Ebî Talib (as)’in makamı ve mevkii hususundaki görüş ve fikirlerine dair yapılacak inceleme ve araştırmalar, bazı yanlış anlaşılmaların ortadan kaldırılmasına yardımcı olabilir ve Müslümanlar arası yakınlaşmaya ve dostluğa az da olsa bir katkı sağlayabilir. Bundan dolayı bu satırların yazarı, bu tebliğinde, Ahmed b. Hanbel (164-241/780-855)’in nazarından İmam Ali’nin mevkiini incelemeye niyet etmektedir.
Tarih boyunca, diğer Müslümanlardan ziyade Hanbelîler ile Şiîler arasında hep bir husûmet ve çatışma ortamı bulunmasına rağmen, İmam Ahmed b. Hanbel’in İmam Ali b. Ebi Tâlib karşısındaki konumu, tutumu ve hükümleri dikkat çekici ve mütalaa edilmeye layıktır. Oysa bu nokta, hem Hanbelîlerin ve onların halefleri olan Selefîlerin gözünden hem de bazı Şiî âlimlerin nazarından kaçmıştır. Neticede şu an, uzun bir aradan sonra, her iki tarafın birbirleri hakkında vermiş olduğu somut hükümlerle karşı karşıyayız. Mesela Hânsârî, nakilde bulunduğu kaynağı belirtmeksizin, İbn Hanbel’i, “Zü Südeyye”[1] isimli Nehrevan haricilerinden birinin soyuna nispet etmiş ve bunu şu şekilde dile getirmiştir: “Ahmed’in dedesi, Nehrevan’da, Ali (as) tarafından öldürüldüğünden dolayı İbn Hanbel Ali’ye düşman olmuştur.”[2] Oysa İbn Hanbel’in Zü Südeyye’nin soyundan gelip gelmediği hususu tartışma dışı bırakıldığında bile, Hânsârî’nin sözünün son kısmı kesinlikle doğru değildir. Zira İbn Hanbel, sadece Hz. Ali (as)’yi sevmekle kalmamış, bilakis –gelecek satırlarda da göreceğimiz gibi– eserlerinde, Ali (as)’nin ve ailesinin faziletleri ve üstünlükleri hakkında Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’e mensup bütün muhaddislerden daha fazla hadis nakletmiştir. Dahası bizzat İbn Hanbel, Zü Südeyye’nin ortaya çıkışı ve kötü akıbeti hakkındaki haberleri, Peygamberin (sas) dilinden defalarca aktarmıştır.[3]
2- İbn Hanbel’in Eserlerinde İmam Ali’nin Faziletleri
Bu girişten sonra İbn Hanbel’in şahsiyetinin özelliklerinden, belki de üstün taraflarından birinin, genel olarak Ehl-i Beyt’in, özel olarak da İmam Ali’nin menkıbeleri hakkında görmezlikten gelinen hadisleri büyük bir cesaretle ve tüm çıplaklığıyla nakletmesi ve eserlerinde, özellikle de en önemli eseri olan el-Müsned’de bunları kayıt altına alması olduğunu söylemek gerekir.
Hâl-i hâzırda müsned, sahih ve sünen müelliflerinden pek çoğu bu hadisleri ya rivayet etmemiş ya da çok azını rivayet etmiştir. Öyle görünüyor ki İbn Hanbel de bu hadisleri nakledince, kötülüğünü isteyen kimselerin eline bir bahane geçmiş ve onlar da, Ali (as)’nin ve Alevîlerin amansız düşmanı olan Abbasî halifesi Mütevekkil (h. 206-247)’e İbn Hanbel’i gammazlamışlardır. Sonuçta Alevî taraftarlığı ve destekçiliği ithamıyla evi muhasara edilmiş ve Halife’nin memurlarının koğuşturmasına maruz kalmıştır.[4] Ahmed b. Ali b. Şu‘ayb Nesaî (215-303-830-915)’nin ise, el-Hasâis[5] adlı kitabını telif ederken, pek çok kez İbn Hanbel’in rivayetlerinden istifade ettiği ve eserini onlara dayandırdığı meşhurdur.[6] Özet olarak, İbn Hanbel’in Müsned’inde ve diğer eserlerinde yer alan İmam Ali (as)’nin faziletleriyle ilgili rivayetler, Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’in diğer hadis eserleriyle mukayese edildiğinde, bir dereceye kadar görmezlikten gelinmiştir. Araştırmacılar ve onların cümlesinden kabul edilen şarkiyatçılar, bu hususun sebebini ortaya çıkarmak gayreti içinde olmuşlar ve bir yandan İbn Hanbel’in eserleri, diğer yandan da Buharî ve Müslim’in eserleri arasında mukayeselerde bulunarak şunları söylemişlerdir:
Buharî ve Müslim, Abbasilerden korkmaları sebebiyle bu hadisleri nakletmekten kendilerini almışlar/imtina etmişlerdir. Buna karşın Ahmed b. Hanbel, cesur olduğundan ve güçlü bir mizaca sahip bulunduğundan, Ali ve Ehl-i Beyt’le ilgili hadisleri nakletmekten herhangi bir korku duymamıştır.[7]
Bu hadisler kemmiyyet ve keyfiyyet açısından mümkün olduğunca gözden uzak tutulmaya çalışılmıştır. Ancak muasır iki ilim adamı, onları müstakil bir kitap haline getirip şerh ederek neşretmişlerdir:
a- Fedâilu Emiri’l-Müminîn Ali (as) ve Ehli’l-Beyti min Kitâbi’l-Müsned, yayına haz. Kıvâmuddin Kummî Veşnûyî.
b- Müsnedü’l-Menâkıb: Muhammed Rıza Hüseynî Celalî Gülçin’in gayretleriyle yayına hazırlanıp neşredilmiştir.[8]
İbn Hanbel’in İmam Ali (as)’nin faziletiyle ilgili olarak Müsned’inde naklettiği çok sayıdaki rivayetler hariç tutulacak olursa, ona nisbet edilen eserler[9] arasında İmam Ali (as) hakkında görüşlerini belirttiği iki kitabı daha vardır. Bu iki eserden biri Fedailu’s-Sahabe’dir. Oğlu Abdullah bu kitabı [yaptığı] ilavelerle birlikte rivayet etmiştir. Diğeri ise Fedâilu Ali’dir. İbn Ebi’l-Hadîd, İmam Ali (as)’nin mertebesini açıklama babında defalarca ona istinat etmiştir.[10]
İbn Hanbel’in İmam Ali (as)’yle ilgili görüşlerini aktarıp tahlile geçmeden önce, bu hadislerin sayısına ve onların ilmî olarak ne kadar muteber olduklarına da bir göz atmak istiyoruz. İbn Hanbel’in hadisleri ve eserlerini sıkı ve kuvvetli delillere dayanarak kaleme aldığı hususunda hiç kimsenin bir tereddüdü yoktur. Bu durumda onun Emîrü’l-Mü’minîn Ali (as) hakkındaki hükümlerini de hadislerle aynı temel üzerine bina ettiği söylenebilir. Meselâ oğlu Abdullah, babasından naklen şöyle diyor: “Hiç bir sahabenin fazileti hakkında Ali derecesinde sahih senedli rivayet nakledilmemiştir.”[11]
2-1- Akrabaların Uyarılması ve Hz. Ali’nin Hilafeti
Esved b. Âmir, Şerîk’ten; o A‘meş’ten; o Minhal’den; o da Abbâd b. Abdillah Esedî’den bize [İbn Hanbel] Ali’nin şöyle dediğini rivayet etti: “En yakın akrabalarını uyar” ayeti[12] nâzil olunca Peygamber akrabalarını topladı. Neticede otuz kişi bir araya geldi ve yiyip içtiler. Bundan sonra Peygamber onlara şöyle dedi: “Kim tekellüfler ve anlaşmalar hususunda bana kefil olursa, ben de ona cennette birlikte olmayı ve akrabalarım içinde benim halifem olmasını garanti ederim”. Şerîk’in ismini vermediği bir adam çıktı ve şöyle dedi: Ey Allah’ın resûlü, sen derya gibisin.[13] Kim bu vazifeleri yerine getirebilmeyi taahhüd edebilir ki! Bundan sonra Peygamber, talebini tekrarladı ve akrabalarına bir daha teklifte bulundu. Ali cevap olarak şöyle dedi: “Ben o hususlarda sana taahhüt veriyorum.”[14]
Merhûm Ahmed Muhammed Şâkir, bu hadisin isnadını “hasen” olarak takdir etmiştir.[15] Bu vâkıa, 1371 numaralı hadiste,[16] İmam Ali’nin dilinden daha ayrıntılı bir şekilde açıklanmaktadır. Şâkir, bu hadisin isnadını ise “sahih” olarak belirtmiştir.[17]
2-2- Medine’de Allah Rasulüne Haleflik Yapma ve Menzile Hadisi
Resûlullah (sas), hicri 9. yılda Rumlarla savaş yapmaya (Tebük) niyetlendi. Düşmanların kötü niyetinden çekindiği için de Ali (as)’ye şöyle dedi: “Medine’de benden ya da senden başka birinin kalması uygun değil”. Bu cihetle Resûlüllah, herkesten fazla itimat gösterdiği Ali’yi Medine’de görevli/vekil olarak bıraktı ve kendisi cihad için yola koyuldu. Bunun üzerine münafıklar Ali’yle ilgili olarak ileri-geri konuşmaya başladılar. Neticede Resulullah, Ali’ye hitaben, onun yanındaki makamının Harun’un Musa’nın yanındaki makamı gibi olduğunu belirtti.[18] “Menzile hadisi” olarak da bilinen bu sözün nakli hususunda herkes mutabıktır. İbn Hanbel’in Müsned’inde de bu hadis, Câbir b. Abdillah el-Ensârî, Esmâ binti Umeys, İbn Abbas, Ebu Said el-Hudrî ve Sa‘d b. Ebi Vakkas (ondan fazla yerde) gibi meşhur sahabilerin dilinden yirmiden fazla yerde nakledilmiştir.[19] Bunlardan birinde şöyle denmektedir:
Ebu Ahmed Zübeyrî, Abdullah b. Habib Ebî Sabit’den; o Hamza b. Abdillah’tan; o babasından; o Sa‘d b. Ebi Vakkas’dan bize şöyle diyerek rivayet etti: Resûlüllah (sas), Tebük’e gitmek niyetiyle Medine’den dışarı çıktığında, Ali’yi kendi yerine Medine’de vekil bıraktı. Ali, Peygamber’e [konumunu] şöyle arz etti: “Beni burada yerine vekil mi bırakıyorsun?” Bunun üzerine Peygamber ona şöyle buyurdu: “Harun’un Musa’nın yanındaki yeri ne ise sen de benim yanımda aynı konumda olmaktan razı değil misin? Şu kadarı var ki benden sonra peygamber gelmeyecektir.” Merhûm Ahmed Şâkir bu hadisi “hasen” olarak takdir etmiştir.[20]
2-3- Tevbe Suresinin Tebliğ Edilmesi
İbn Hanbel şöyle diyor: Vekî‘, İsrail’den; o Ebu İshak’tan; o Zeyd b. Yüseyyi‘den bize [İbn Hanbel] şöyle nakletti: “Peygamber (sas), ona [Ebu Bekir’e] Tevbe sûresini Mekke’ye götürüp Mekke halkına tebliğ etmesini ferman buyurdu. Buna göre: Bu yıldan sonra hiç bir müşrikin haccetme hakkı bulunmamaktadır. Kabe çıplak olarak tavaf edilemez. Müslümanlardan başkası cennete giremeyecektir. Resûlüllah’la antlaşması bulunan herkes, antlaşma süresi bitinceye dek kendi kuvveti ile o antlaşmayı sürdürme hakkına sahiptir. Allah ve Resûlü, müşriklerden beridirler. Ebu Bekir’in hareketinden sonra Peygamber, Ali’ye şöyle buyurdu: “Ebu Bekir’in ardından git ve ona yetiş. Onu bana gönder ve sen kendin o sûreyi tebliğ et. Ali de bu emre uygun olarak davrandı. Ebu Bekir, Resûlüllah’ın yanına geri döndüğünde gözleri yaşardı ve şunu ifade etti: “Ey Allah’ın elçisi! Benden kötü bir şey mi sâdır oldu?” Resûlüllah şöyle dedi: “Senden hayırdan başka bir şey sâdır olmadı. Ancak bu tebliği, benim ya da ehlimden birinin yapması emredildi.”[21]
Müsned şârihi bu hadisin isnadını “sahih” olarak nitelemiş ve Zeyd b. Yüseyyi‘ hakkında şöyle demiştir: “O, sika bir tâbi‘îdir. Babasının adına Üseyyi‘ de derler”.[22] Bu hadisenin, hicrî 9. yılın Zilhicce ayında meydana gelmiş olması gerekir.[23]
Müsned’de, veda haccında bulunmuş olan Habeşî b. Cenâde es-Selûlî’nin rivayet ettiği aynı içerikli dört hadis de yukarıdaki hadisi teyid etmektedir. Mezkûr sahabi, Resûlüllah’ın şöyle dediğini nakletmektedir: “Ali bendendir ve ben de ondanım. Bana verilen görevi ancak ya ben ya da Ali yerine getirebilir”.[24]
2-4- Resûlüllah’ın Hz. Ali’nin Velayetini Açıkça İfade etmesi
Büreyde el-Eslemî şöyle diyor: “Peygamber (sas), iki birliği Yemen tarafına doğru yola çıkardı. Birinin başına Ali b. Ebi Tâlib’i, diğerinin başına da Hâlid b. Velid’i kumandan olarak tayin etti ve şöyle dedi: “İki birlik birbirine kavuşursa Ali kumandan olacak. Eğer birbirinden ayrı kalır da birleşmezlerse her biriniz kendi birliğine kumanda edecek.” Biz, Yemen halkından olan Benî Zeyd kabilesiyle karşılaştık ve onlarla savaştık. Neticede Müslümanlar müşriklere galip geldiler. Onların erkeklerini öldürdük, âilelerini de esir ettik. Ali esirler arasından bir kadını kendisi için ayırdı. Büreyde şöyle diyor: Hâlid b. Velid, söz konusu husustan haberdar etmek için beni, bir mektupla birlikte Resûlüllah’ın huzuruna gönderdi. Resûlüllah’ın yanına varıp mektubu ona arz ettim. Mektubu ona okudukları vakit, Resûlüllah’ın çehresindeki kızgınlığı gördüm. Bunun üzerine şöyle dedim: Ey Allah’ın elçisi! Sen beni biriyle yola koydun ve ondan emir almamı buyurdun. Bunun üzerine ben de yapmakla emredilmiş olduğum bu işi yerine getirdim. Resûlüllah da cevap olarak: “Ali’nin üzerine bu kadar gitme. O bendendir, ben de ondanım. O benden sonra sizin velinizdir. O bendendir, ben de ondanım. Benden sonra sizin veliniz odur.” dedi.[25]
2-5- Gadîr Hadisi
Tarihçilerin yazdıklarına göre Resûlüllah (sas) Veda haccı dönüşü, Zilhicce’nin on sekizinci günü, Cuhfe yakınlarında “Gadîr-i Hum” denen mevkie vardığında, bir hutbe irâd etti. Sonra Ali b. Ebi Tâlib’in elini tutarak şöyle dedi: “Ben müminlere nefislerinden daha değerli değil miyim? Oradakiler: Evet ey Resûlüllah! dediler.” Sonra şöyle devam etti: “Ben kimin efendisiysem Ali de onun efendisidir. Allah’ım! Ona dostluk edene Sen de dostluk et. Ondan yüz çevirenden Sen de yüz çevir.”[26] İşte Hadis-i Gadîr olarak bilinen Resûlüllah (sas)’ın bu sözü, İbn Hanbel’in Müsned’inde, muhtelif isnadlarla birlikte, ondan fazla sahabinin ağzından, otuzdan fazla yerde nakledilmektedir.[27]
2-6- Bir Hadiste Hz. Ali’nin Üç Fazileti
Kuteybe b. Said, Hatim b. İsmail’den; o Bükeyr b. Mismar’dan; o Âmir b. Sa‘d’dan; o babasından (Sa’d b. Ebi Vakkas) bize şöyle rivayet etti: Peygamber savaşlarından birinde (Tebük) Ali’yi yerine vekil bıraktı. Bunun üzerine Ali, Resûlüllah’a şöyle dedi: “Beni çocuklar ve kadınlarla birlikte mi bırakıyorsun?” Resûlüllah (sas)’ın cevap olarak şöyle dediğini işittim: “Ey Ali! Benim yanımdaki yerinin Musa’nın yanındaki Harun gibi olmasından razı değil misin? Ancak benden sonra nübüvvet yoktur.” Yine Hayber günü Resûlüllah’ın şöyle dediğini duydum: “Sancağı Allah’ı ve Resulünü seven, Allah’ın ve Resulü’nün de kendisini sevdiği birine vereceğim.” Biz, hepimiz başlarımızı uzattık ve [bakmaya başladık]. Nihayet Resûlüllah, “bana Ali’yi çağırın” dedi. Bu emir üzerine Ali’yi getirdiler. Ancak o gözünden rahatsızdı. Resûlüllah, Ali’nin gözüne tükürüğünü sürdü ve sancağı onun eline verdi. Allah, Hayber’i onun eliyle Müslümanların nasibi kıldı. Mübâhele (oğullarımızı ve oğullarınızı) âyeti[28] nâzil olunca Resûlüllah (sas), Ali’yi, Fâtıma’yı, Hasan’ı ve Hüseyin’i yanına çağırdı ve şöyle dedi: “Allahım! Onlar benim ehlimdir.”[29] Ahmed Şâkir, bu hadisin isnâdını “sahih” olarak takdir etmiş[30] ve şöyle yazmıştır: “Bu hadisi, Müslim ve Tirmizî de, Kuteybe’den gelen aynı isnadla kendi kitaplarına kaydetmişlerdir. Sözü geçen bu iki eserde, bu hadisin başında şu ibare vardır: Muaviye, Sa‘d’a, Ali’ye sövmesini emretti. Sa‘d ona şöyle cevap verdi: “Resûlüllah (sas)’ın Ali için söylediği üç şeyi hatırımda tutuyorum. Bunlar dururken ona asla sövemem. Onlardan biri bile benim için söz konusu olsaydı, o bana kızıl tüylü develerden daha sevimli gelirdi.” Sa‘d, yukarıda açıklaması geçen o üç faziletten Muaviye’yi haberdar edince, o da sözünü geri aldı.[31]
2-7- İbn Abbas’ın Dilinden Hz. Ali’nin Menkıbeleri
Yahya b. Hammâd Ebu Avane’den; o Ebu Belc’den; o Amr b. Meymûne’den rivayetle bize şöyle dedi: “İbn Abbas’ın yanında oturuyordum. Dokuz gurup cemaat onun huzuruna geldi ve ona şöyle dediler: “Ey İbn Abbas ya ayağa kalk veya bizimle gel ya da meclisi bizim için halvet kıl.” İbn Abbas da: “Sizinle geliyorum” dedi. Râvi şöyle diyor: O henüz gözden kaybolmamıştı. Onlar, İbn Abbas’la yavaş yavaş konuşuyor ve ona kulak veriyorlardı. Sonuç olarak biz onların ne konuştuklarını bilemiyorduk. Bir müddet sonra İbn Abbas geri döndü ve elbisesini silkeleyerek şöyle dedi: “Ah, ah! On tane meziyeti bulunan bir adamı ayıplıyorlar. Sonra bu meziyetleri tek tek saymaya başladı: Hayber onun eliyle fethedildi. “Benden ya da benim ehlimden başka biri o sûreyi tebliğ edemez” delilinin de gösterdiği üzere Tevbe sûresi onun eliyle tebliğ edildi. Dünyada ve ahirette Peygamberin dostluğunu kazandı. İslâm dinine girişte önceliğe sahip oldu. Peygamber abasını onun, Fâtıma’nın, Hasan ve Hüseyin’in üzerine atıp: “Ey Ehl-i Beyt! Allah sizden kötülüğü gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor” âyetini[32] okudu. Hicret gecesi Resûlüllah’ın yatağında uyudu. Tebük gazvesinde hakkında menzile hadisi sadır oldu. Resûlüllah, kendisini bütün müminlerin velisi olarak tanıttı. Resûlüllah, Ali’nin evinin kapısı hariç mescidle irtibatı bulunan bütün kapıların kapatılmasını emretti. Nihayet hakkında Gadîr hadisi sadır oldu.[33]
Hadis, kesintisiz olarak gelen başka bir isnadla da nakledilmiştir. Şârih, hadisin her iki isnadını da “sahih” olarak takdir etmiştir.
2-8- Ehl-i Beyt Mefhûmu
Ahmed, Muhammed b. Musab’dan; o Evzâ‘î’den; o da Şeddâd Ebi Ammâr’dan rivayetle şöyle dedi: Yanında bir gurup bulunan Vâsile b. Eska‘ın huzuruna vardım. Onlar Ali hakkında konuştular. Kalkıp gittiklerinde Vâsile bana şöyle dedi: “İster misin sana Resûlüllah’tan gördüğüm bir şeyi haber vereyim. Ben, “evet” dedim. Vâsile şöyle dedi: Ali’nin nerede olduğunu sormak için Fâtıma’nın yanına vardım. O, Ali, Resulullah’ın yanına gitti, dedi. Ben de Ali’yi beklemek için oturdum. Bu esnada Resûlüllah, yanında Ali, Hasan ve Hüseyin’le birlikte çıkageldi. Hasan ve Hüseyin, her biri Peygamberin bir elini tutuyordu. Resûlüllah girince, Ali ve Fâtıma’ya doğru yaklaştı. Bu ikisini karşısına aldı, Hasan ve Hüseyin’i de dizlerine oturttu. Bu sırada abasını ya da elbisesini onların üzerine örttü ve şu ayeti okudu: “Ey ev halkı! Allah sizden kötülüğü gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor”.[34] Ardından da: “Allahım! Onlar benim ehl-i beytimdir. Onlar ehl-i beytim olmaya en layık olanlardır.” dedi.[35]
2-9- Hz. Ali’ye Dost Olmak İman Alameti ve Ona Düşmanlık Etmek de Nifak Alametidir
İbn Hanbel, İbn Nümeyr’den; o A‘meş’den; o Adiyy b. Sâbit’den; o Zer b. Hubeyş’ten; o da Ali’den rivayetle şöyle dedi: “Allah’a yemin olsun ki, Resûlüllah’ın benim hakkımda vermiş olduğu sözlerden birisi şudur: “Münafıklardan başkası bana düşmanlık etmeyecektir. Müminlerden başkası da bana dostluk etmeyecektir.” Ahmed Şâkir bu hadisi “sahih” olarak takdir etmiş ve Adiyy b. Sâbit el-Ensarî el-Kufî hakkında şunları yazmıştır: “O, sika tâbi‘lerden biridir. Şiî olması, onun rivâyetine bir zarar vermez. Zira o sika ve doğru sözlü idi.”[36]
2-10- Hz. Ali’nin Kur’ân’ın Tevili İçin Savaşması
Vekî’, Fıtr’dan; o İsmail b. Recâ’dan; o babasından; o Ebu Said’den bize Resûlüllah’ın şöyle buyurduğunu rivayet etti: “Ben nasıl onun tenzîli için mücadele verdiysem, sizden de onun tevîli için savaşanlar olacaktır.”
Ebu Said şöyle diyor: Bu esnada Ebu Bekir ve Ömer ayağa kalktılar. Ancak Resûlüllah şöyle buyurdu: “Hayır, siz değilsiniz. Ayakkabısının söküğünü diken birisidir. O esnada da Ali ayakkabısını tamir ediyordu.”[37]
Hemen aynı yerde, Ammâr’ın Sıffin harbinde Şamlıların karşısında şöyle diyerek recez okuduğu kayıtlıdır: “Sizinle tenzîli için çarpışmıştık. Şimdi de tevîli için vuruşuyoruz.”[38]
3- Hz. Ali (as)’nin Makamı ve Mevkii Hakkında İbn Hanbel’in Verdiği Hüküm
Hz. Ali’nin menkıbeleri hakkında İbn Hanbel’in Müsned’inde yer alan yüzlerce hadis arasından numûne kabilinden seçilip nakledilmiş olan bu hadisler, İmam Ali’nin Hanbelilerin imamı nezdindeki makamı ve mevkiini açığa kavuşturup anlaşılır kılmak için yeterli olacaktır. Ancak İmam Ahmed İbn Hanbel’in sadece bu hadisleri nakledip neşretmekle iktifa etmediği, bilakis her nerede kendisine Ali hakkında sûal edilmiş veya her nerede Ali’yle ilgili insafsız yargılar ve görüşlerle karşılaşmışsa, bütün açıklığıyla İmam’ın faziletlerini beyâna gayret ettiği de bilinmelidir. Bunun yanında o, bütün sahabeyi büyük ve muhterem bilmiş ve onları tenkit etmeyi uygun bulmamıştır.[39] Hatta Ali’ye düşmanlık besleyenlerin karşısında, özellikle de Ali’ye karşı büyük bir husûmetle dolu olan Abbasî halifesi Mütevekkil’in katında,[40] Resûlüllah (sas)’ın ehl-i beytinin meziyet ve menkıbelerini dile getirmekten çekinmemiştir. O, bilhassa Ali b. Ebi Tâlib’i ayıplamanın ve tenkit etmenin moda haline geldiği Mütevekkil döneminde, Ali b. Ebi Tâlib’i ve onun hilafetini şiddetle müdafaa etmiştir.
İbn Hanbel’in oğlu Abdullah şunu anlatmaktadır: “Bir gün babamın yanında oturmuş idim. Kerhiyye’ye mensup bir grup geldi. Ebu Bekir, Ömer ve Osman’ın hilafeti hakkında pek çok söz söylediler. Yine Ali b. Ebi Tâlib’in hilafeti hakkında da sözler ettiler. Neticede sohbet bu şekilde uzayıp gitti. Bu sözlerden sonra babam başını kaldırdı, yüzünü onlara doğru dönerek şöyle dedi: “Ey hâzırûn! Sizler Ali ve hilafeti hakkında pek çok söz sarf ettiniz. Ancak biliniz ki, halifelik Ali’ye ilave bir ziynet/haslet katmamıştır. Bilakis Ali, zâtıyla hilafete ziynet kazandırmıştır.”[41]
İbn Ebi’l-Hadîd, kapalılığı gideren bu söz hakkında şunları söylüyor: “Mezkûr sözden anlaşılan şudur: Diğer halifeler kendilerini hilafetle süslenmişler ve hilafet onların eksikliklerini gidermiştir. Ancak Ali’de bir eksiklik söz konusu olmadığından o, hilafetle eski hâli üzere devam etmiştir.”[42]
Yine Abdullah şöyle diyor: “Babama, sahabenin fazileti hususundaki görüşün nedir diye sordum. Şöyle cevap verdi: Hilafet hususunda Ebu Bekir, Ömer ve Osman, her biri çok değerli üstün kimselerdir. Bunun üzerine ben: “Peki o halde Ali b. Ebi Tâlib’in yeri neresidir” deyince, bana: “Ey oğulcuğum! Ali b. Ebi Tâlib öyle bir aileden geliyor ki, kimseyi onunla mukayese etmek mümkün değildir” dedi.”[43]
Çağdaş yazarlardan biri sözünün kaynağını belirtmeksizin bu hususta şunları yazmıştır: “Ona, Resûlüllah’ın ashabın en üstününü/faziletlisini sordukları vakit, o şöyle cevap vermiştir: Ebu Bekir, ondan sonra Ömer, ondan sonra da Osman’dır. Öyleyse “Ali’nin yerini neresidir?” dediklerinde ise, “siz bana Peygamberin ashabı hakkında sordunuz; Ali, Muhammed’in nefsindendir” diye cevap vermiştir.”[44]
Eğer son cümlenin İbn Hanbel’e nispeti doğru ise, bu durumda onun hadisleri ve tarihî rivayetleri bilen biri olduğunu söylemek gerekir. O, bu hakemlikte, Tevbe sûresinin tebliği ve mübâhele hadisesiyle ilgili haberlere de istinat etmiştir. Zira Necran Hıristiyanları, Resûlüllah (sas)’ın huzuruna geldikleri ve onunla konuşup delil getirmesini istedikleri vakit, Allah Teâlâ Peygamberine şöyle buyurmuştu: “Kim sana gelen ilimden sonra seninle o konuda tartışmaya kalkarsa, de ki: “Gelin, oğullarımızı ve oğullarınızı, kadınlarımızı ve kadınlarınızı, kendimizi ve kendinizi çağıralım, sonra Allah’ın lanetinin yalancıların üzerine olması için gönülden lanet edip yakaralım.”[45] Resûlüllah da bu emrin ardından oğulları olarak Hasan ve Hüseyin’i, kadınları olarak Fâtıma’yı, en yakını olarak da Ali b. Ebi Tâlib’i alarak mübâhele meydanına götürmüştür.[46]
İbn Hanbel’in talebelerinden biri şöyle diyor: “Ben Ahmed b. Hanbel’in yanında iken bir adam ona şöyle dedi: “Ey Ebâ Abdullah! “Ali “Ben cehennemlikleri taksim eden kişiyim” dedi”, şeklinde nakledilen şu hadis hakkında senin görüşün nedir?” İbn Hanbel şöyle cevap verdi: Niçin ona inanmıyorsunuz? Bize bunu nakletmemiş olsalar dahi Resûlüllah (sas) Ali’ye şöyle buyurmuştur: “Seni sadece mümin olan sever, sana ancak münafık olan buğz eder.”[47] Biz, “evet” dedik. O, “müminin yeri neresidir?” diye sordu. Biz, “cennettedir” dedik. O “münafığın yeri neresidir?” deyince, biz de “cehennemdedir” dedik. O da bunun üzerine, “işte Ali cehennemlikleri taksim eden kişidir” dedi.[48]
Burada, İbn Hanbel’in soruları ardı ardına sıralayıp çoğaltmasının, yine bu hadis hakkında İmam Cafer b. Muhammed Sâdık (as)’ın Mufaddal b. Ömer’e ve İmam Ali b. Musa er-Rıza (as)’nın Ebu Abdullah Me‘mûn’a sorduğu sorularla çok yakın benzerliği bulunduğunu da eklemek gerekir.[49]
İbn Hanbel, Ebu Bekir, Ömer ve Osman’dan sonra diğer kimseleri birbirine eşit kabul eden İmam Mâlik b. Enes’in aksine, İmam Ali’nin hilafetini de kabul eder ve onu meşrû görür.[50] Bu hususta açıkça şunları söyler: “Kimse, Ali’nin imametini, yolunu kaybetmiş eşek kadar bile kalıcı görmüyor… Sübhanallah! O, kendisine vâcib olan hakkı almaksızın kanunları ayağa kaldırmıyor mu? Karar vermiyor mu? Zekat almıyor mu? Bu sözden Allah’a sığınırım. Evet, o da halifedir. Zira Resûlüllah’ın ashâbı onu seçmiş, onun arkasında namaz kılmış, onun yanında cenk etmiş, onunla birlikte cihad etmiş ve hac yapmıştır. Ona, Emîrü’l-Mü‘minîn demişlerdir. Bu işi de hoşnutlukla yapmışlar, onu inkar etmeyi istememişlerdir. Bu sebeple biz de onlara tâbiyiz.”[51]
O, bu hususta, hocası İmam Muhammed b. İdris eş-Şafi‘î’ye benzemekte idi. Şafi‘î de Ali ve evlatlarının faziletlerini ve menkıbelerini rivayet etmiş ve o kimselere dost olmuştur. Fakat fazilet hususunda Ebu Bekir’i öne geçirmiştir. İbn Hanbel’e Ali ve Muaviye’nin savaşını sordukları vakit, o şöyle demiştir: “Onlar hakkında iyilikten başka bir şey söylemiyorum.”[52] Fakat fıkhî mütalaalar alanında bâğilerle ilgili hüküm verirken o, Ali’yi hakka daha yakın görmüştür. İbn Hanbel’in huzurunda Şafi‘î’ye şiîlik ithamı yapıldığı vakit şöyle demişlerdi: “Şafi‘î, bâğilerle ilgili hükümleri, Ali’nin Muaviye ve Haricîlerle yaptığı savaşlardaki tutumundan çıkarmıştır.” İbn Hanbel bu hususta onlara şöyle cevap verdi: “Sahabe arasında Ali, muhaliflerin serkeşliğine ve ayaklanmasına maruz kalan ilk başkandır.”
O, bu cevapla hakikati beyân etmiş; Ali ile Muaviye’nin savaşından bâğilerle ilgili hükümler çıkardığı için de Şafi‘î’ye bir ayıp nispet edilememiştir. Şafi‘î ve onda ayıp arayanlar arasındaki bu hakemliğiyle İbn Hanbel, zımnen Muaviye’nin bâğî olduğuna hükmetmiş ve bu hükmünü de, Peygamber (sas)’in Ammar b. Yâsir’e söylemiş olduğu “Seni bâği/azgın bir topluluk öldürecek”[53] sözüne dayandırmıştır. Bizler, Ammâr’ı Muaviye’nin askerlerinin öldürdüğünü biliyoruz. Netice itibariyle Nebî (sas)’ye ait bu hadis-i şerîfin yardımıyla Ali ile Muaviye arasındaki savaşta kimin bâği/azgın[54] olduğu malûm olmuştur.[55] Aynı şekilde bu hükmün, “sizden onun te’vîli için savaşanlar olacaktır…” hadis-i şerîfinden istifadeyle çıkarılması da mümkündür.
SONUÇ
Bu satırların yazarına göre, eğer bir fayda sağlayacaksa, bu kısa tebliğde söylenen şeyler, hatalı bir şekilde Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat âlimlerinin Ali b. Ebi Tâlib’e ve ailesine düşman olduklarını zanneden bazı Şiî gurupların akidelerini yumuşatıp tashih etmeye yardımcı olabilir. Bilindiği üzere Ali’nin hilafete nispeti hususundaki İbn Hanbel’in akidesi Şiîlerden birine nakledildiği vakit, o Şiî şöyle demişti: “Ahmed İbn Hanbel’e karşı kalbimde bulunan kinin yarısı çıkıp gitti.”[56] Diğer taraftan eğer Hanbelîler ve onların halefleri olan Selefîler, önderlerinin yaşamını ve tutumunu nazar-ı dikkate alırlarsa, İbn Teymiye’nin delilsiz ve taassupla hareket ederek İbn Hanbel’in Müsned’indeki Ali b. Ebi Tâlib’in faziletleriyle ilgili rivayetleri zayıf kabul etmesi[57] gibi, sahih hadisleri zayıf olarak takdim etmezler. Bu sûretle muttakîlerin efendisi Ali b. Ebi Tâlib’e tâbi olmakla iftihar eden Müslüman bir topluluğa karşı duydukları düşmanlığı da bir miktar törpüleme imkanı bulacaklardır.
Allah’ın lütfu ve keremiyle...
KAYNAKLAR
AYETÎ, Muhammed İbrahim, Tarih-i Peyamber-i İslam, ed. Ebu’l-Kasim Kerecî, ikinci baskı, Danişgâh-ı Tahran, 1361 h.ş.
BÎRÛNÎ, Ebu Reyhan, el-Âsâru’l-Bâkıye ani’l-Kurûni’l-Hâliye, birinci baskı, Tahran, Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub, 1422.
BUHARÎ, Muhammed b. İsmail, Sahih, İstanbul, Daru’t-Tıbâati’l-Âmire, 1401.
EBU ZEHRE, Muhammed, İbn Hanbel: Hayatuhu ve Asruhu, Ârâuhu ve Fıkhuhu, Mısır, Daru’l-Fikri’l-Arabî,1367/1947.
-------, Mâlik: Hayatuhu ve Asruhu, Ârâuhu ve Fıkhuhu, Mısır, Daru’l-Fikri’l-Arabî.
EMİN, Ahmed, Duhâ’l-İslam, altıncı baskı, Kahire, Mektebetu’n-Nehzati’l-Mısriyye, 1961-1962.
HÂNSÂRÎ, Muhammed Bakır el-Musevî, Ravzâtu’l-Cennât fi Ahvâli’l-Ulemai ve’s-Sâdât, Tahran, Mektebetu İsmailiyân, 1390.
HAYDAR, Esed, el-İmam es-Sadık ve’l-Mezahibu’l-Erbaa, ikinci baskı, Beyrut, Daru’l-Kitabi’l-Arabi, 1392/1971.
HÜSEYİN, Taha, el-Fitnetu’l-Kübrâ (Ali ve Benûhu), altıncı baskı, Mısır, Daru’l-Maarif, 1969.
HÜSEYNİ el-CELALİ, Muhammed Cevad, “el-Müsned”, Nur-i İlim, Kum, Sayı 5, Şehriver, 1363 h.ş.
İBN EBÎ YA‘LÂ, Muhammed, Tabakatu’l-Hanabile, thk. Muhammed Hamîd el-Fakkî, Kahire, 1371/1952.
İBN EBİ’L-HADİD, Abdulhamid b. Hibetullah, Şerhu Nehci’l-Belâga, thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim, Daru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye.
İBN ESÎR, Ali b. Muhammed, el-Kâmil, Beyrut, 1385/1965.
İBN HACER el-ASKALANİ, Ahmed b. Ali, Tehzibu’t-Tehzîb, Haydarabad, 1325-1327.
İBN HANBEL, Ebu Abdillah Ahmed b. Muhammed, el-Müsned, şerh ve fihrist: Ahmed Muhammed Şakir, Daru’l-Maârif, Kahire, 1949-1958.
-------, el-Müsned, Matbaatu’l-Meymeniyye, 1313.
İBN TEYMİYYE, Ahmed b. Abdulhalim, Minhacu’n-Nebeviyyeti’s-Sünnetiyye, birinci baskı, Bulak, 1322.
İBNU’L-CEVZÎ, Abdurrahman b. Ali, Menakıbu’l-İmam Ahmed İbn Hanbel, thk. Adil Nuveyhız, birinci baskı, Beyrut, Daru’l-Âfâkı’l-Cedide, 1393/1973.
İBNU’L-ESÎR, el-Mubarek b. Muhammed, en-Nihaye, thk. Tahir Ahmed ez-Zâvî–Mahmud Muhammed et-Tannâcî, dördüncü baskı, Kum, 1367 h.ş.
MECLİSÎ, Muhammed Bakır b. Muhammed Taki, Bihâru’l-Envâr, Beyrut, Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi.
MİKDAD, İbn Abdillah es-Suyûrî, Kenzü’l-İrfân fi Fıkhi’l-Kur’ân, ed. Muhammed Bâkır el-Behbudî, el-Mektebetu’l-Murtazaviyye, 1384.
MÜSLİM, İbn Haccac el-Kuşeyrî, el-Câmiu’s-Sahîh, Beyrut, Daru’l-Fikr.
MUTAHHARÎ, Murtaza, Hıdemât-ı Mütekâbil-i İslam ve İran, sekizinci baskı, Tahran, Müessese-i İntişârât-ı Sadrâ, 1375 h.ş.
SALİH, Subhi, Ulumu’l-Hadis ve Mustalahuhu, Dımeşk, 1379/1959.
SELEFİ, Hamdi Abdülmecid, Mürşidul-muhtar, ikinci baskı, Beyrut, 1407/1987.
SEZGİN, Fuad, Tarihu’t-Turâsi’l-Arabî, Arapça’ya çev. Mahmud Fehmi Hicazî, ikinci baskı, Kum, Mektebetü’n-Necefî el-Mar’aşî, 1412.
TİRMİZÎ, Muhammed b. İsa, es-Sünen, thk. Abdurrahman Muhammed Osman, ikinci baskı, Beyrut, Daru’l-Fikr, 1403.
USTÂDÎ, Reza, “Müsnedü’r-Rızâ” Çihil Makale, birinci baskı, Kum, 1413.
YAKUBÎ, Ahmed b. Ebî Ya’kub, Tarih, çev. Muhammed İbrahim Âyetî, üçüncü baskı, Tahran, İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, 1362 h.ş.
ZİRİKLÎ, Hayruddin, el-A’lâm, dokuzuncu baskı, Beyrut, Daru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1990.
** Arş. Gör., DEÜ. İlâhiyat Fakültesi.
*** Arş. Gör., DEÜ. İlâhiyat Fakültesi.
[1] Onun ve bu isimle şöhret kazanmasının sebebi hakkında bkz. İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, c. I, s. 208, “ثدا” maddesi.
[2] Hânsârî, Ravzâtu’l-Cennât, c. I, s. 184.
[3] Misal olarak bkz. el-Müsned, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Hadis no: 626, 672, 735 ve 848.
[4] İbn Hanbel’in Ali (as) taraftarlarını himaye etmekle itham edilmesi hakkında bkz. İbnü’l-Cevzî, Menâkıbu’l-İmâm Ahmed b Hanbel, s. 359-362.
[5] Nesaî, Şam’a sefer eyleyip buradaki halkın Ali (as)’ye düşman olduğunu görünce, Ali (as)’nin ve Ehl-i Beyt’in faziletlerini ispat eden rivayetleri havi mezkûr kitabını telif etmişti (Murtaza Mutahharî, Hidemât-ı Mutekâbil-i İslam ve İran, s. 476).
[6] Elbette bu sözün doğru olup olmadığının tahkike ihtiyacı vardır, ancak bunun için vakit yoktur.
[7] Bkz. Ahmed Emin, Duha’l-İslam, c. II, s. 122-3; Esed Haydar, el-İmam es-Sadık ve’l-Mezahibu’l-Erbaa, c. I, s. 83.
[8] Muhammed Cevad el-Hüseynî el-Celâlî, “el-Müsned”, Nûr-i İlm, Kum, sayı 5, Şehriver, 1363 h.ş., s. 144; Reza Ustadî, “Müsnedü’r-Rıza”, Çihil Makale,s. 154.
[9] İbn Hanbel’in eserleri hakkında bilgi sahibi olmak için bkz. Fuad Sezgin, Tarihut’t-Türâsi’l-Arabi, cilt I, kısım 3, s. 218-227; Ebu Zehre, İbn Hanbel, s. 168; Zirikli, el-A’lâm, c. I, s. 203.
[10] Şerh-i Nehcu’l-Belâga, c. IX, s. 167, 169, 171-174. Yazar, burada, İbn Ebi’l-Hadid’in ve çağdaş bazı kimselerin kendisinden bahsettikleri (mesela Esed Haydar, el-İmâmu’s-Sâdık, c. II, s. 579-80; c. IV, s. 506) bu kitabın, Fedailu’s-Sahabe isimli kitaptan bir parça olduğu yönündeki zannını ifade etmeden geçmek istememektedir. Zira şerh-i hâl yazarları, Fedail-i Ali isimli bir kitaptan söz etmemektedirler. Bununla birlikte konuyla ilgili kesin bir görüşe ulaşmak, ancak daha fazla araştırma ve tetkikle mümkün olacaktır.
[11] Onun ifadesi aynen şöyledir: “Hiçbir sahabe hakkında Ali (ra)’yle ilgili olduğu kadar sahih isnadlarla gelen faziletler nakledilmez.” Bkz. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., s. 163.
[12] eş-Şuarâ, 26/214.
[13] Allah Resûlü (sas)’nün sonsuz kerem ve cömertliğinden kinâyedir (Daha fazla bilgi için Ahmed Şâkir’in hadisin hâşiyesindeki açıklamalarına bakınız).
[14] el-Müsned, Şâkir baskısı, hadis no: 883. Müsned’in kıymetli musahhihi ve şârihi, dipnot vermeyi kolaylaştırmak için hadislere numara verdiğinden, bu tebliğin yazarının da bu baskıya atıfta bulunurken hadis numaralarına atıfta bulunduğunu ifade etmek gerekir.
[15] Daha fazla bilgi için Şâkir’in söz konusu hadisin hâşiyesindeki notuna bakınız. Yapılan açıklamalara göre hadis, hasen ve müsneddir. Senedi, râvileri bakımından baştan sona kadar âdil olmakla birlikte bazen Peygambere veya sahabeye ya da tâbi‘ine zabt sıkıntısı (hafîfü’l-zabt) ile ulaşmaktadır. Şâzlık ve illeten hâlidir. (Subhi Salih, Ulumul-Hadis ve Mustalahuhu, s. 157).
[16] el-Müsned, II, 352-3.
[17] Daha fazla bilgi için Şâkir’in söz konusu hadisin hâşiyesindeki açıklamalarına bakınız. Belirtmek gerekir ki hadis, hasen ve müsneddir. Senedi, râvileri bakımından baştan sona kadar âdil ve zabt sahip kişilerden oluşmakta olup Peygambere veya sahabeye ya da tâbi‘ine muttasıl olarak ulaşır. Şâzlık ve illeti de yoktur. (Subhi Salih, a.g.e., s. 145).
[18] Âyetî, Târih-i Peyâmber-i İslam, s. 578-586.
[19] es-Selefî, Mürşidu’l-Muhtar, c. I, s. 239.
[20] el-Müsned, hadis no: 1600 ve Şâkir’in bu hadisin hâşiyesindeki notu. Yine bkz: Buharî, Sahih, c. IV, s. 208; c. V, s. 129.
[21] el-Müsned, hadis no: 4.
[22] Ahmed Şâkir’in hadisin hâşiyesindeki notuna bakınız.
[23] Yakubî, Târih, trc. Muhammed İbrahim Âyetî, c. I, s. 441. Bu hâdisenin ayrıntıları için bkz. Âyetî, Târih-i Peyâmber-i İslam, s. 606-608.
[24] el-Müsned, el-Matbaatü’l-Meymeniyye baskısı, c. IV, s. 164-5.
[25] Aynı eser, c. V, s. 356.
[26] Yakubî, Târih, c. I, s. 508.
[27] Bkz: es-Selefî, Mürşidu’l-Muhtar, c. III, s. 156-7. Bu hadislerden bir kısmının Ahmed İbn Hanbel’in oğlu Abdullah’ın ilaveleri olduğunu söylemek gerekir. Ahmed Şâkir baskısındaki 950 numaralı hadis bu kabildendir.
[28] Âl-i İmran, 3/61.
[29] el-Müsned, hadis no: 1608.
[30] Aynı hadisin hâşiyesindeki Şâkir’in notu.
[31] Müslim, el-Camiu’s-Sahih, c. VII, s. 120-1; Tirmizî, es-Sünen, c. V, s. 301-2.
[32] Ahzâb, 33/33.
[33] Sözü uzatmamak için bu hadisi sıkıştırarak naklettim. Hadisin tam metnini okumak için bkz. el-Müsned, Ahmed Şâkir baskısı, hadis no: 3062.
[34] Ahzâb, 33/33.
[35] el-Müsned, Matbaatu’l-Meymeniyye baskısı, c. IV, s. 107. Yine bkz. c. VI, s. 292, 298, 304, 323; Müsned-i Ümmü Seleme, c. III, s. 259, 286. Burada, İbn Hanbel’in işinde bir tenakuz gördüğümüzü belirtmek gerekir. Zira o, tathîr âyetiyle ilgili olarak ehl-i beyt mefhumunu açık kılmak için hadisler rivayet etmiş; aynı şekilde Müsned’inde de, “Ehl-i Beyt Müsnedi” başlığı altında, Hasan b. Ali, Hüseyin b. Ali, Akîl b. Ebi Tâlib, Cafer b. Ebi Tâlib ve Abdullah b. Cafer’den hadisler kaydetmiştir (Ahmed Şâkir baskısı, c. III, s. 167-197). Yukarıdaki rivayetler belli bir açıdan ele alındığında, son üç kişinin ehl-i beyt kavramının dışında kalacağı açıktır. Diğer taraftan İbn Hanbel, Müsned-i İmam Ali’yi “Aşere-i Mübeşşere” müsnedleri kısmında; Fâtıma hadislerini ise “Müsnedü’n-Nisâ” kısmında vermiştir.
[36] el-Müsned, hadis no: 642 ve Şâkir’in hadisin hâşiyesindeki notu. İlave etmek gerekirse mezkûr hadis, 102 ve 236. sayfalarda, senedindeki küçük ihtilaflarla birlikte aynen tekrar etmektedir.
[37] el-Müsned, Matbaatu’l-Meymeniyye baskısı, c. III, s. 33. Yine bkz. c. III, s. 31, 82.
[38] Taha Hüseyin, el-Fitnetu’l-Kübrâ (Ali ve Benûhu), c. II, s. 77.
[39] İbnü’l-Cevzî, Menâkıbu’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, s. 165.
[40] Ebu Zehre, a.g.e., s. 148. Nasr b. Ali Ezdî, Hasan ve Hüseyin’i ve onların anne ve babalarını sevmenin zarûri olduğu hususunda bir hadis rivayet edince (el-Müsned, Ahmed Şâkir baskısı, hadis no: 576), Mütevekkil’in fermanıyla ona bin kırbaç vurmuşlardır (İbn Hacer el-Askalanî, Tehzîbu’t-Tehzîb, c. X, s. 430).
[41] İbnü’l-Cevzî, a.g.e., s. 162-3.
[42] Şerh-i Nehcü’l-Belâga, c. I, s. 52.
[43] İbnü’l-Cevzî, a.g.e., s. 163; İbn Ebî Ya‘lâ, Tabakâtu’l-Hanâbile, c. II, s. 120.
[44] Esed Haydar, el-İmam es-Sadık ve’l-Mezâhibu’l-Erba‘a, c. I, s. 232.
[45] Âl-i İmran, 3/61.
[46] Ebu Reyhan Birunî, el-Âsâru’l-Bâkıye, s. 428; Yakubî, Tarih, c. I, s. 450-1; İbnü’l-Esir, el-Kâmil, c. II, s. 293. Mübâhele hadisi için bkz. Müslim, Sahih, c. VII, s. 120-1; Tirmizî, Sünen, c. IV, s. 293; İbn Hanbel, el-Müsned, hadis no: 1522.
[47] Bu hadis daha önce değerli okuyucuların nazarına sunulmuştu. Mezkûr hadisin, Sahih-i Müslim (c. I, s. 61) ve Tirmizî (c. V, s. 306)’de de görülebileceğini belirtmek gerekir.
[48] İbn Ebî Ya‘lâ, Tabakâtu’l-Hanâbile, c. I, s. 320.
[49] Bkz: Meclisî, Bihâru’l-Envâr, c. XXXIX, s. 193-4. Ali’nin, “cennetlikleri ve cehennemlikleri taksim eden benim” şeklindeki sözüyle ilgili zikredilen diğer pek çok rivayet için ise bkz. Meclisî, a.g.e., c. XXXIX, s. 199.
[50] Ebu Zehre, İbn Hanbel, s. 147.
[51] İbnü’l-Cevzî, a.g.e., s. 163-4.
[52] Aynı eser, s. 164.
[53] Bu hadis, İbn Hanbel’in Müsned’inde metin ve senedindeki çeşitli ihtilaflarla, yirmiden fazla yerde, sahabeden sekiz kişinin ağzından nakledilmektedir (bkz. hadis no: 6499, 6500, 6926, 6927. Diğer yerler için de bkz: es-Selefî, Mürşidu’l-Muhtar, c. II, s. 39). Müsned şârihi söz konusu hadisi “sahih”, hatta “mütevatir” olarak görmekte ve İbn Hacer’den nakille (Fethu’l-Bârî, c. I, s. 452) şöyle yazmaktadır: Bu hadis, nübüvvet alâmetlerinden bir alâmet taşımakta olup Ali ile Ammar’ın faziletlerini de âşikâr kılmaktadır. Aynı zamanda Ali’nin savaşlarında hatalı davrandığını düşünen Nasıbîler’e karşı da bir cevaptır (bkz. el-Müsned, c. IX, s. 209-10, Şakir’in notları).
[54] Fakihlere göre bâğî, “bâtıl bir te’vil neticesi âdil imama karşı ayaklanan kişidir” (el-Mikdad b. Abdillah es-Suyurî, Kenzu’l-İrfan, c. I, s. 386).
[55] Daha fazla bilgi için bkz. Ebu Zehre, İbn Hanbel, s. 148-9; Aynı müellif, Mâlik, s. 69-71.
[56] İbnü’l-Cevzî, a.g.e., s. 163.
[57] İbn Teymiye, Minhâcu’s-Sünne, c. IV, s. 15, 27, 61.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
SAHÂBEYİ
AYIRMAMAK
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Tahir Dayhan
Bismillâhirrahmânirrahîm ve bihî nestaîn...
Müzâkereme, “bazı yanlış anlaşılmaların ortadan kaldırılmasına”, “genelde Müslümanlar arası, özelde Şîa ve Selefîler arası yakınlaşma ve dostluğa”, “karşılıklı düşmanlığa dayalı görüş ve akîdelerin yumuşamasına” vesile olması temennisiyle kaleme aldığı tebliğinden dolayı, Prof. Dr. Tabatabâî’ye borçlu olduğum buruk bir teşekkürle başlamak istiyorum.
“Buruk bir teşekkürle” dedim; zira, dilek ve temennîler böyle olsa da, tebliğ sahibinin satır aralarında önümüze koyduğu kimi tasvir ve nakiller, 3. hicrî asrın ilk yarısında Abbâsî hakimiyeti altındaki topraklarda filizlenen bir zihniyeti; Mu’tezile-Şîa işbirliği ile sahneye konan “tafdîl” anlayışını 21. asra yeniden taşımak gibi bir garabeti içerisinde barındırmaktadır.[1] Tebliğin son cümlelerinin; “Ali ile Muaviye arasındaki savaşta kimin bâğî olduğu malûm olmuştur” ifadesiyle bağlanmış olması, başta sergilenen olumlu yaklaşıma gölge düşürmekte, “teberrî” ya da “berâet” adıyla bilinen klasik Şiî inanışa Sünnî literatürden destek arandığını düşündürmektedir.
Son ana başlık altında, Bağdat Mu’tezilesinin ünlü siması İbn Ebi’l-Hadîd (ö. 656)’den nakledilen: “Ali dışındakiler hilâfetle süslendiler/şereflendiler ve eksikliklerini hilâfetle tamamladılar; Ali aleyhisselâm’da ise hilâfetle tamamlanmaya muhtaç bir eksiklik bulunmadığından ve hilâfet kendi içinde eksiklik taşıdığından, bu eksiklik onun hilâfeti üstlenmesi ile giderilmiştir” şeklindeki cümlenin de aynı maksada matuf olduğu açıktır.[2]
Her ne kadar bu tefsir, Ahmed b. Hanbel’in; “Hilâfet Ali’yi değil, Ali hilâfeti süsleyip şereflendirmiştir” sözü üzerine yapılmışsa da, Ahmed b. Hanbel’in nihai hedefi, yanında hilâfet meselesini tartışan kimselerin Hz. Ali (r.a.)’nin yergisi ile üç halifenin övgüsü arasında çiğnedikleri saygı sınırlarını korumaya çalışmaktı. Bunun böyle olduğunu, yazarın sıkça atıfta bulunduğu “Menâkıbü’l-İmâm Ahmed”de sergilenen fotoğrafın bütününe baktığımızda anlarız.
Örneğin arkadaşı Abdülmelik b. Abdilhamîd el-Meymûnî’ye (ö. 274) şöyle seslenir İmam: “Ey Ebu’l-Hasen! Rasûlullah’ın ashâbından herhangi birini kötülükle anan bir adam gördüğünde, onun müslümanlığından şüphe et!”.[3]
Tek tek parçalara odaklanıldığı ve genel görüntü gözden kaçırıldığı sürece, sıhhatli bir ilmî duruştan bahsetme imkanı kalmaz. Üstelik sayın Tabatabâî’nin İbn Ebi’l-Hadîd üzerinden takındığı bu “eksiltici” tavır, yaşanmış tarihi geri çevirip tashih etmeye yetmeyeceği gibi, fırkalar arası yakınlaşmaya da hizmet etmeyecektir.
İbnü’l-Cevzî’nin yukarıda adı geçen eserinde, Ahmed b. Hanbel’in Hz. Ali’yi öven sözleri kadar, onun diğer üç halifeye tafdîl edilmesini reddeden çok sayıda rivayet de yer almaktadır. Buna iki örnek verebiliriz:
a) Muhammed b. Avf el-Hımsî (ö. 272) Ahmed b. Hanbel’e; “Tafdîl hakkında ne diyorsun?” diye sorunca şu cevabı aldı: “Ali’yi Ebû Bekr’e üstün tutan Rasûlullah’a ta‘n etmiş demektir. Ali’yi Ömer’in önüne geçiren, hem Rasulullah’a hem de Ebû Bekr’e ta‘n etmiştir. Ali’yi Osman’ın önüne geçiren ise, Allah Rasûlüne, Ebû Bekr’e, Ömer’e ve bütün muhacirlere ta‘n etmiş olur. Ben böyle birinin hiçbir amelinin sâlih olacağını sanmıyorum”.[4]
b) Öğrencisi Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed el-Merrûzî’nin (ö. 275) naklettiğine göre bir keresinde şöyle demiştir: “Rasûlullah (s.a.v.) hastalandığında, cemaatin arasında Kur’an’ı daha iyi okuyanlar varken Ebû Bekr’i namaz kıldırmak üzere öne geçirmişti. Bununla hilâfeti kastetmiştir”.[5]
Tabatabâî’nin, Ahmed b. Hanbel’in bakış açısı ve merviyyâtı üzerine inşâ ettiği bir yazıya, ona hakaret eden Şîî bir tabakat yazarının iddiasıyla başlıyor olması da ayrı bir talihsizliktir. Tebliğ sahibinin, söz konusu iddianın ikinci yarısını kabul etmediğini ifade etmekteyse de, ilk yarısı hakkındaki suskunluğu şaşırtıcıdır. el-Hânsârî (ö. 1895)’nin, İbn Hanbel’i Nehrevân savaşına katılan Hâricîlerin başı “Zü’s-Südeyye” (ذوُ الثُّدَيَّة)’nin soyuna nisbet etmesi karşısında her nedense sessiz kalmış, okuyucuda kafa karışıklığına sebep olacak böylesi bir iftiranın doğruluğunu araştırma zahmetine katlanmamıştır. Oysa bizim açımızdan Zû Südeyye’nin torunu olmanın Ahmed b. Hanbel gibi bir muhaddisin mürüvveti üzerine herhangi bir etki edeceği akla gelmese bile, yazarın neseb asâleti üzerinde aşırı hassâsiyet gösteren kendi çevresinde tepki çekeceği, önyargıya sebep olabileceği hesap edilmeliydi.
Hânsârî’nin kitabındaki biyografinin, tebliğe alınmayan giriş cümlesi şöyledir:
الشيباني النسل. المروزي الأصل. البغدادي المنشأ والمسكن والخاتمة. ينتهي نسبته الغيرُ الميمون إلى ذي الثدية الملعونِ رئيسِ الخوارجِ على أمير المؤمنين، ولهذا اشتهر كونه منحرفاً عن الولاء له عليه السلام بالشدة مع أنه من كبار أئمة أهل السنة والجماعة القائلين بخلافته وفرض اتباعه وموالاته ولو بعد الثلاثة لا محَالة. بل يُروى عنه أنه قال: أحفظ أو أحدّث مما قد رويته بالإسناد عن النبي صلى الله عليه وسلم ثلاثين ألف حديث في فضائل علي بن أبي طالب عليه السلام.
“Nesebi Şeybân; ailesinin geldiği yer Merv; doğduğu, yaşadığı ve öldüğü belde Bağdat’tır. Uğursuz soyu, Emîru’l-mü’minîn Ali’ye isyan eden Hâricîlerin başı mel’un Zü’s-Südeyye’ye uzanır. Bu yüzdendir ki, Ali (a.s.)’ye bağlılıktan kesinkes sırt çevirmekle ün kazanmıştır. Halbuki kendisi, ilk üç halifeden sonra da olsa kat’î surette Ali’nin hilâfetini kabul eden, ona ittiba ve bağlılığı farz bilen Ehl-i sünnet ve’l-cemâatin büyük imamlarındandır. Hatta şöyle dediği rivayet olunur: Nebî (s.a.v.)’den isnâdıyla rivayet ettiklerim arasında Ali b. Ebî Tâlib (a.s.)’in faziletlerine dair otuz bin hadis ezberledim veya naklettim”. [6]
Kendi içinde çelişkiler barındıran bu ifadelerden üç satır sonra, tebliğin başına alınan ve İbn Hanbel’in Hz. Ali’ye düşmanlık sebebini anlatan cümleler yer alır.[7] Ne var ki üç sayfa sonra onun Mûsâ el-Kâzım (ö. 183)’ın öğrencisi olduğu, bundan iki sayfa ileride de Âl-i Muhammed’den olan imamlara karşı hüsn-i i‘tikad beslediği anlatılmaktadır.[8]
Ahmed b. Hanbel’in Hz. Ali’nin fezâilini anlatan otuz bin rivayet bildiği yönündeki mesnedsiz iddianın abartıdan ibaret olduğu izaha muhtaç değildir.[9] Zü’s-Südeyye ile akrabalığına gelince; sadece büyük lügatlara müracaatla bile bu yakıştırmayı çürütmek mümkündür. Doğuştan bir kolu noksan (مُخْدَجُ اليد) olan bu zatın, Hz. Peygamber’in haber verdiğine göre pazusunun olduğu yer koyun/kadın memesi şeklinde büzüktür ve ucunda meme başı, bu başın etrafında ise kedi burnundakilere benzeyen beyaz kıllar bulunmaktadır. Okun yaydan çıktığı gibi dinden çıkacak ve müslümanlarla savaşa girecek olan bir topluluğun arasındadır.[10]
Şeyh Tûsî (ö. 460) ve Allâme Meclisî (ö. 1698) gibi Şiî ulemanın ifadelerine bakılırsa, Zü’s-Südeyye’nin adı ve nisbesi “Hurkûs b. Züheyr el-Becelî”dir.[11] Becîle; Nizâr b. Meadd oğullarından Enmâr’ın iki evlâdından biri olup Yemen’de yerleşen kabilenin başıdır. Has‘am ile kardeştirler.[12] Hz. Peygamber’in Sebe’ sülâlesini saydığı on Arap kabilesi arasında da Becîle’nin adı geçer.[13] Nehrevân’daki zavaşta Zü’s-Südeyye’yi öldüren Eşheb de bu kabilenin bir ferdidir.[14] Şeybân ise, pek çok kolu olan iki büyük Arap kabilesinin adıdır. Ahmed b. Hanbel, bu ikisinden, Şeybân b. Zühl b. Sa‘lebe b. ‘Ukâbe’nin soyundan gelmektedir.[15] Dolayısıyla, İmâmiyye’nin müctehid imamlarından Hânsârî’nin tabiriyle “mel’un Hâricî’nin uğursuz soyu” ile herhangi bir irtibatı yoktur.
Bu noktadan itibaren, sayın Tabatabâî’nin tebliğinde gözümüze çarpan ve tashih edilmesi gerektiğine inandığımız hatalı bilgi ve malumatı maddeler halinde şöyle sıralayabiliriz:
1. Tebliğ sahibi, “İbn Hanbel’in Eserlerinde İmam Ali’nin Faziletleri” adını taşıyan ikinci ana başlığın hemen altında, Ahmed b. Hanbel’in İmam Ali’nin menkıbeleri hakkında “görmezlikten gelinen hadisleri” büyük bir cesaretle ve tüm çıplaklığıyla naklettiğini; Müsned, Sahih ve Sünenlerin çoğunda bu hadislerin rivayet edilmediğini söylemektedir.
Oysa tebliğinde verdiği 10 örnek rivayetin hiç birinde, Ahmed b. Hanbel nakil bakımından yalnız kalmış değildir. Aynı asra ait hadis kitapları içinde bunları bulmak mümkündür. Zaten yazarın 20, 28, 31, 43, 46 ve 47 no’lu dipnotlarda Buhârî, Müslim, Tirmizî gibi kaynakları da referans göstermesi yukarıda söylediğiyle tezat teşkil etmektedir. Şüphesiz daha dikkatli bir araştırma yapıldığında, pek azı müstesna, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’indeki rivayetlerin hemen hepsinin başka muhaddisler tarafından da rivayet edildiği fark edilecektir. Ancak musanniflerin tasnîf işleminde kullandıkları kabul kriterlerinin, Müsned’de yer aldığı halde “zayıf ve illetli” olan bir takım hadisleri dışarıda bırakması makul karşılanmalıdır.
İbn Hanbel’in, Hz. Ali ve ailesi hakkında Ehl-i Sünnet’e mensup bütün muhaddislerden daha fazla hadis naklettiği doğrudur. Ancak Müsned’in çok geniş tutulan hacmi, mükerrer rivayetlerin atılarak konu başlıkları altında bir araya getirilmemiş olması ve çok sayıda “garîb” (herhangi bir tabakadaki ravi sayısı tek kalan) hadis ihtiva etmesi dikkate alındığında,[16] bu durumun şaşırtıcı olmaktan çıkacağı aşikardır. Kaldı ki, Sünen’lerine Fedâil veya Menâkıb’a dair bölüm koymayan Ebû Dâvud ve Nesâî’yi istisna edersek, Kütüb-i Sitte’ye dahil kitaplardan Sahîh-i Buhârî ve Müslim’in “Fedâilü’s-Sahâbe”, Sünen-i Tirmizî’nin “Menâkıb” ve İbn Mâce’nin “Mukaddime” bölümlerinde, “Hz. Ali’nin fazileti” adlı müstakil bablar bulunmaktadır. Yine, Tirmizî’nin ilgili babında nakledilen rivayet sayısının, diğer halifeler hakkında nakledilenin iki katına ulaştığını hatırlatalım. Burada önemli olan, konuyla ilgili rivayetlerin kitaptaki toplam rivayet sayısına olan oranıdır. Müsned 27647 hadis içerirken, Müslim’in Sahih’inde 3033 rivayet bulunduğu unutulmamalıdır. Kütüb-i Sitte’de Hz. Ali (r.a.)’den menkul rivayetlerin sayısına bakıldığında da sözkonusu oranın aşağı-yukarı korunduğu görülecektir. Kendisinden Buhârî 95, Müslim 66, Tirmizî 143, Ebû Dâvud 111, İbn Mâce 112, Nesâî 139 hadis tahric etmişlerdir. Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde ise bu sayı 813’tür.
“Buhârî ve Müslim’in Abbâsîlerden korktukları için Hz. Ali’nin faziletleriyle ilgili hadis nakletmekten kaçındıkları” iddiası doğru değildir. Zira İmam Buhârî de, tıpkı Ahmed b. Hanbel gibi “Halku’l-Kur’an” meselesinde “Mihne”ye uğrayanlardandır. Arada mahiyet farkı bulunmakla beraber, Buhârî’nin sırf bu meseleyle ilgili bazı sorulara verdiği cevaplar yüzünden başı derde girmiş, Buhâra valisi Hâlid b. Ahmed ez-Zühlî tarafından memleketinden çıkarılmış, Semerkand’a giderken yolda vefat etmiştir.[17] Arkadaşı Müslim’in de ona tabi olarak, hocası Muhammed b. Yahyâ ez-Zühlî (ö. 252)’nin meclisini terkettiğini, ondan yazdığı bütün hadisleri bir hamalın sırtına yükletip geri gönderdiğini biliyoruz.[18]
2. Tebliğ sahibinin, Ahmed b. Hanbel’in Halife Mütevekkil’in memurları tarafından kovuşturulmasını “Müsned’deki fazâil hadisleri”ne bağlaması, gerçek dışı bir beyandır. Zira İbnü’l-Cevzî’nin eserine atfen verdiği sayfalarda böyle bir konudan söz edilmemektedir. Hicrî 236 yılı içinde evini kontrole gelen erkek ve kadın müfettişlerin gönderiliş sebebi, “halîfeye verdiği sözü tutmuyor, bir alevîyi evinde saklıyor” yönündeki asılsız ihbardır. İhbarın asılsız çıkmasından sonra, Halife kendisine on bin dirhem göndermiş ve “yakın olmak, duasıyla teberrük etmek” üzere kendisini Askeru Samerrâ’daki sarayına davet etmiştir. [19]
3. Tebliğ sahibinin, Ahmed b. Ali b. Şuayb en-Nesaî (ö. 303)’nin, “Hasâisu Emîri’l-mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib” adlı kitabını te’lif ederken, pek çok kez İbn Hanbel’in rivayetlerinden istifade ettiği ve eserini onlara dayandırdığı yönünde verdiği bilgi yanlıştır. Türkçe’ye de tercüme edilmiş olan Hasâis’de (“Hadislerle Hz. Ali”, Naim Erdoğan-Yusuf Özbek, İz yayıncılık, İstanbul 1999), Ahmed b. Hanbel yoluyla alınmış tek bir hadis yoktur. Zaten Nesâî’nin Sünen’inde (el-Müctebâ), İbn Hanbel tarîkiyle tahrîc edilen hadis sayısı da sadece altı’dır.
4. Tabatabâî’nin “İmam Ali’nin mertebesini açıklama babında İbn Ebi’l-Hadîd’in defalarca istinad ettiğini” söyleyerek delil getirmesine rağmen, Ahmed b. Hanbel’in “Fedâilü Aliyy” isimli müstakil bir kitabı yoktur. “Fedailü’s-Sahâbe” adlı eseri içinde “Fedâilü Aliyy aleyhisselâm” başlığını taşıyan bir bölüm vardır. 947-1247 no’lar arasında Hz. Ali ile ilgili rivayetler bulunmaktadır. Kitabın ilk bâbı Hz. Ebû Bekr’in faziletleri ile başlar. Te’lifi de aslında Ahmed b. Hanbel’e değil, oğlu Abdullah’a aittir. Rivayetlerin tümü Ahmed b. Hanbel’den alınmış da değildir.
5. Tebliğ sahibi, “Önce en yakın akrabalarını uyar” meâlindeki Şuarâ Sûresi 214. âyetin nüzûlünden sonra Hz. Peygamber’in 30 kadar akrabasını topladığına dair rivayetin metnini; “Kim tekellüfler ve anlaşmalar hususunda bana kefil olursa, ben de ona cennette birlikte olmayı ve akrabalarım içinde benim halifem olmasını garanti ederim” şeklinde Farsça’ya çevirmiştir. Oysa o cümle tek bir sorudan oluşmaktadır ve tercümesi şöyle olmalıdır:
من يضمنُ عني دَيْني ومواعيدي ويكون معي في الجنة ويكون خليفتي في أهلي؟..
“Borcumu ödemeyi ve verdiğim sözleri yerine getirmeyi, Cennet’te benimle beraber olmayı, ailemde halifem olmayı (benden sonra aileyi çekip çevirme işini üzerine almayı) kim garanti eder?”. Şerîk’in ismini vermediği bir adam şöyle dedi: “Ya Rasûlallah! Sen (kerem ve cömertlikte) derya oldun, bu işi kim yapabilir ki?”. Sonra aynı soruyu ehl-i beytine tevcih etti. Ali: “Ben garanti ederim” dedi.[20]
Tebliğ sahibi, bu hatalı tercümenin ardından; “Merhûm Ahmed Muhammed Şâkir bu hadisin isnadını ‘hasen’ olarak takdir etmiştir. Bu vâkıa, 1371 numaralı hadiste, İmam Ali’nin dilinden daha ayrıntılı bir şekilde açıklanmaktadır. Şâkir, bu hadisin isnadını ise ‘sahih’ olarak beyan etmiştir” demektedir.
İşaret edilen hadisin baş tarafı şöyledir:
فأيكم يبايعني على أن يكون أخي وصاحبي ...
“Kardeşim ve dostum olmak üzere kim bana bey’at eder?...”
Şuayb Arnaût, 50 ciltlik Müsned tahkîkinde, her iki hadisin de zayıf senedli olduklarını söylemiştir. İlk hadis, isnaddaki “Şerîk b. Abdillah” ve “Abbâd” nedeniyle (2/225), ikinci hadis ise isnaddaki Rabîa b. Nâciz’in cehâleti nedeniyle (2/466) zayıftır.
Burada iki hususa işaret etmeliyiz:
a) İki tercüme arasındaki farka dikkat edilirse, Allah Rasûlü’nün bu hadislerde teminat altına almak istediği konunun, yazarın tercümesine yansıyan havanın aksine, kendisinden sonra devlet idaresini deruhte etmeye yönelik siyâsi bir mahiyet arz etmediği ortaya çıkacaktır.
b) Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inden yararlanırken, Ahmed Muhammed Şakir’in 8. cilde kadar getirdikten sonra vefat ettiği için yarım kalan tahkiki yerine, Şuayb Arnaût ve ekibi tarafından 50 cilt halinde yayınlanan çok daha titiz tahkikine müracaat edilmelidir. Bu vesileyle Nâsıruddin Albânî’nin şu anekdotunu aktaralım:
“Şeyh Ahmed Şâkir, İbn Hıbbân’ın bu bâtıl kâidesini taklid ettiği için, Müsned hadislerinin tashîhinde pek çok hatâya düşmüştür.[21] 1949 Haccında Medine-i Münevvere’de bir araya geldiğimizde, bundan dönmesi için kendisini iknâya çalıştım. Hâfız İbn Hacer’in konuyla ilgili sözlerini hulasa ettim. Oralı olmadı. Konuyu birlikte uzun uzadıya görüşmeyi arzu ettim, ancak bundan sıkıldığını fark ettim... Mekke ve Medine’de karşılaştığım alimlerin çoğunda araştırma konusunda gönül genişliği olmaması gerçekten esef verici”.[22]
6. Sayın Tabatabâî, Tebük seferine çıkarken Hz. Ali’nin Medine’de bırakılmasına dair 2 no’lu hadisi tercüme ederken önemli iki tahrifin altına imza atmıştır.
a) “Düşmanların kötü niyetinden çekindiği için de Ali’ye şöyle dedi: Medine’de benden ya da senden başka birinin kalması uygun değil”.
Hadisin Müsned’e alınan 14 tarîkinden hiç birinde bu cümle yer almamaktadır.
b) “Bunun üzerine münafıklar Ali’yle ilgili olarak ileri-geri konuşmaya başladılar”.
Bu cümle de hiç bir rivayet metninde bulunmamaktadır.
Ayrıca dikkatimizi çeken bir üçüncü husus, tebliğ sahibinin; “Ali, Peygamber’e durumunu şöyle arz etti: Beni burada yerine vekil mi bırakıyorsun?” şeklinde tercüme ettiği cümledir. Oysa bir yer hariç (I, 184), Müsned’deki bütün rivayetlerde Hz. Ali’nin Hz. Peygamber’e yönelik hitabı şöyledir: “Beni kadınlar ve çocukların başına halife/vekil mi bırakıyorsun?”. (أَتُخَلِّفُنِي مع النساء والصبيان ؟)
Tek başına “etühallifünî” kullanımının manada boşluk meydana getirdiğini görse de yazar, “kadınlar ve çocuklarla birlikte” kısmını Hz. Ali’ye -her nedense- yakıştıramadığı için, zannımızca metinden tıraşlamıştır.
Yazar bu hadisin dipnotunda Buhârî ve Müslim’in Sahih’lerini kaynak vermektedir. Oysa yukarıda, onların Abbâsîlerden korktukları için bu tür rivayetleri almadıklarını iddia ediyordu!
7. Tevbe Sûresi’nin tebliği ile ilgili olarak kaydedilen 3 no’lu Müsned metniyle ilgili olarak bir-iki noktaya temas etmek gerekmektedir. Rivayette -Tabatabâî’nin cümleleriyle- kısaca şunlar anlatılıyor: “Peygamber (s.a.v.), ona (Ebu Bekr’e) Tevbe sûresini Mekke’ye götürüp Mekke halkına tebliğ etmesini ferman buyurdu... Ebu Bekr’in hareketinden sonra Peygamber, Ali’ye şöyle buyurdu: ‘Ebu Bekr’in ardından git ve ona yetiş. Onu bana gönder ve sen kendin o sûreyi tebliğ et’. Ali de bu emre uygun olarak davrandı. Ebu Bekr, Rasûlullah’ın yanına geri döndüğünde gözleri yaşardı ve şunu ifade etti: ‘Ey Allah’ın elçisi! Benden kötü bir şey mi sâdır oldu?’. Rasûlullah şöyle dedi: Senden hayırdan başka bir şey sâdır olmadı. Ancak bu tebliği, benim ya da ehlimden birinin yapması emredildi”.[23]
Rivayet içerisinde zikri geçen “Onu bana gönder ve sen kendin o sûreyi tebliğ et” ile “Rasûlullah’ın yanına geri döndüğünde gözleri yaşardı” şeklindeki iki cümle, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i dışında başka hiçbir hadis kaynağında bulunmamaktadır. Hz. Ebû Bekr’in görevden alındığını belirten bu cümleler, “Hasâisu Aliyy”nin müellifi Nesâî’nin iki Sünen’inde (el-Müctebâ, es-Sünenü’l-Kübrâ) bile yoktur. Kaynakların tamamında bu konu çoğunlukla Ebû Hureyre tarîkinden alınmıştır. Zira Ebû Hureyre (r.a.), o Hacc’da Hz. Ali (r.a.) ile birlikte emirleri hacılara tebliğ etmiş, hatta bu yüzden ikisinin de sesleri kısılmıştır.
Buhârî’nin rivayetinden anladığımıza göre; Allah Rasûlü (s.a.v.) tarafından kendisine “Emîrlik” görevi verilen Hz. Ebû Bekr, o Hacc’da (Vedâ Haccı’ndan 1 sene önce, 9. hicrî yılda), Ebû Hureyre (r.a.)’yi 5-10 kişilik bir grup (reht) ile birlikte (müezzinler arasında) Kurban günü Mina’ya gönderip emirleri ilan etmelerini istemiştir. Orada iki husus ilan edilmiştir: 1) Bir dahaki seneye hiçbir müşrik haccetmeyecek, 2) Kâbe’yi hiç kimse çıplak olarak tavaf edemeyecek.[24]
Bunun hemen arkasından Hz. Peygamber (s.a.v.) Hz. Ali’yi göndererek Berâe Sûresi’nin ilk âyetlerini tebliğ etmesini istemiştir. Aynı gün Hz. Ali, Ebû Hureyre ile birlikte hem diğer emirleri, hem de sûrenin ilk âyetlerini tebliğ etmişlerdir. Yani herkesin görevi ayrıdır. Taberânî rivayetinde durum, İbn Abbâs (r.a.)’ın ağzından biraz daha farklı anlatılır.[25] Hz. Ebû Bekr Mekke’ye giden yolun yarısında iken, Hz. Ali elinde mektupla onlara yetişir. Mektuba göre; Hz. Peygamber (s.a.v.) Ebû Bekr’i “Hac Emîri” tayin etmiş, Hz. Ali’yi ise “emirleri tebliğ” ile görevlendirmiştir.
Ahmed b. Hanbel’in Müsned’indeki metinde “garîb” (ravinin tek kaldığı) lafızlar bulunmaktadır. Böyle bir durumda çoğunluğun rivayetini esas almak ve Zeyne’l-Âbidîn (Şîa’nın tabiriyle el-İmâmü’s-Seccâd) Ali b. el-Hüseyn b. Ali (r.a.)’nin tavsiyesine uymak en doğru yoldur.
İmam Süyûtî “Tedrîbü’r-Râvî”de, “31. Nev’: Garîb-Azîz” başlığı altında (II, 182), kendisinin şu sözünü nakleder:
رُوِىَ عن الزهري: قال حَدَّثْتُ علي بن الحسين بحديثٍ فلما فرغتُ قال: أحسنتَ بارك الله فيك هكذا حَدِّثْناَ قلتُ ما أراني إلا حدثتك بحديث أنت أعلم به مني قال لا تقل ذلك فليس من العلم ما لا يُعرف إنما العلم ما عُرِفَ وتواطأتْ عليه الألسُن
“İbn Şihâb ez-Zührî’den rivayet edildiğine göre o şöyle demiştir: Ali b. el-Hüseyn’e bir hadis naklettim. Bitirdiğimde; ‘Ne iyi ettin. Allah bereketini artırsın. İşte hep böyle hadis rivayet et!’ dedi. Ben; ‘Tek yaptığım, senin benden daha iyi bildiğin bir hadisi sana tahdîs etmek’ deyince şöyle karşılık verdi: ‘Böyle söyleme. Bilinmeyen şey ilim sayılmaz. İlim ancak, bilinen ve dillerde dolaşan/dillerin üzerinde ittifak ettiği şeye denir”.
8. Velî ve Ğadîr rivayetleri (O benden sonra sizin velînizdir; Ben kimin efendisiysem/mevlâsıysam Ali de onun efendisidir) ile ilgili olarak, başta söylediklerimizi burada yeniden hatırlatmamız gerekecektir. Ahmed b. Hanbel’in görüşlerini ve naklettiği rivayetleri bir arada değerlendirmeksizin sağlıklı bir sonuç elde etmemiz çok zordur. Gerek oğlu Abdullah’ın “Fedâilü’s-Sahâbe”si, gerekse İbnü’l-Cevzî’nin “Menâkıbü’l-İmâm Ahmed”ini incelediğimizde, Ahmed b. Hanbel’in Hz. Ali’yi diğer halifelerin önünde ve daha faziletli görmediğine, bu iddiayı şiddetle reddettiğine şahit oluruz.
Şiî ve Sünnî fırkalar arasında asırlardır ihtilâf konusu olan ve adeta kangrene dönen meselelerin, onlarca kez “Hz. Ali Sempozyumu” yapılsa bile çözüme kavuşturulamayacağı gün gibi ortadadır. Ahmed b. Hanbel’in, adeta rivayetleri konuşturmaya dayanan fıkıh üslûbu, Müslümanları Müsned’deki farklı sahih rivayetlerin ortak noktasında buluşmaya çağırır. O, ayrılıkları derinleştirmek yerine çoğunluğun kanaatini desteklemeyi savunur. Oğlu ve arkadaşlarının doğrudan kendisine sordukları tafdîl ve hilâfetle ilgili meseleler üzerindeki görüşleri, Müsned’indeki rivayetlerin hülâsası olarak değerlendirilmelidir. Oradaki nakillerden onun fikrine ters düşen sonuçlar çıkarmaya kalkışmak, en azından bu tebliğin taşıdığı ruha ve önerdiği fikre aykırı davranmak manasına gelecektir.
Mesela Müsned’de üç-dört yerde geçen şu rivayet, Şîa’nın delil olarak aldığı bazı rivayetleri nasıl anlamamız gerektiği hususunda bize ışık tutmaktadır:
“Ali’ye; Rasûlullah (s.a.v.)’ın onlara özel bir hak tanıyıp tanımadığı soruldu. O da: ‘Rasûlullah (s.a.v.) bize bütün insanların umûmuna şâmil kılmadığı bir hak tanımamıştır...’ diye cevap verdi”.[26]
İçinde velî, mevlâ ve velâyetle ilgili ifadelerin geçtiği hadisler hakkında M. Reşid Rızâ (ö. 1935)’nın şu değerlendirmesi önemlidir:
“Ehl-i Sünnet, bu hadisin imamet veya hilafet anlamındaki iktidar velâyetine delalet etmediğini söyler. Bu lafız Kur’an’da bu manada kullanılmamıştır. Bilakis velâyetten kasıt; yardım etme ve destekleme velâyetidir ki Allah Teâlâ bununla ilgili olarak mü’minlerin ve kâfirlerin hepsi için ‘Onlar birbirlerinin velîsidir’ demiştir. Hadisin manası; ‘Ben kimin yardımcısı ve destekleyicisi isem, Ali de onun yardımcısı ve destekleyicisidir’ demektir. Ya da; ‘Kim beni destekleyip bana yardım ettiyse, Ali’yi de desteklesin ve ona yardım etsin’ anlamındadır. Sonuç olarak hadisin manası; Hz. Peygamber’in izinden giderek onun yardım ettiğine yardım etmek ve onun yardım ettiği şeyle yardım etmektir. Bu büyük bir meziyettir. Hz. Ali; Ebû Bekr, Ömer ve Osman’a yardım etti ve onları destekledi. Hadis, Hz. Ali gibi onlara yardım edenler aleyhinde hüccet değildir. Bilakis onlara buğz edip uzaklaşanlar için hüccettir”.[27]
9. İbn Abbas’ın dilinden Hz. Ali’nin menkıbelerinin anlatıldığı ve özet hâlinde nakledilen hadisle ilgili olarak,[28] Ahmed b. Hanbel’in mezhepte takipçisi olan İbn Teymiyye’nin “Minhâcü’s-Sünneti’n-Nebeviyye” adlı eserinde şu değerlendirmeleri okumaktayız:
“Bu hadiste Rasûlullah’a isnad edilen uydurma lafızlar vardır. “Benim seni Medine’de halife olarak bırakmadan (Tebük’e) gitmem yakışmaz” cümlesi gibi. Nebî (s.a.v.) bir çok kez Medine’den çıkmış ve arkasında Hz. Ali’den başkasını halife olarak bırakmıştı. “Mescide açılan kapıların hepsini kapatın; Ali’nin kapısı hariç” cümlesi de böyledir. Şîa bu sözü, “Ebû Bekr’inki hariç hepsini kapatın” hadisine mukâbele olsun diye uydurmuştur. “Sen benden sonra her mü’minin velîsisin” cümlesi, hadis âlimlerinin ittifâkıyla uydurmadır.[29]
Her ne kadar sayın Tabatabâî, tebliğinin sonunda; “İbn Teymiyye’nin delilsiz ve taassupla hareket ederek İbn Hanbel’in Müsned’indeki Ali b. Ebî Tâlib’in faziletlerine dair sahih hadisleri zayıf olarak takdim ettiğini” iddia ediyorsa da biz, onun sahih gördüğü fazâile dair rivayetlerle dahi Hz. Ali efendimizin değerinin tam olarak tesbit ve teslim edilebileceği, saygınlığına hiçbir leke gelmeksizin hak ettiği konumu koruyabileceği kanaatindeyiz.
Konuyla ilgili olarak İbn Teymiyye, Minhâcü’s-Sünne’de kısaca şu fikri savunur: “Ehl-i bid‘at, hak ile bâtılı birbirine karıştırırlar... Onlar başka fırkanın yanındaki hakkı tekzib ederken, kendi yanlarındaki bâtılı tasdik ederler. Mesela Hâricîler ve Şiîler böyledir. İlk grup, Emîru’l-mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib’in (r.a.) faziletleri hakkında sabit olan şeyleri tekzib ederken, Ebû Bekr ve Ömer (r.a.)’in faziletleri hakkında rivayet edilenleri tasdik ederler, Hz. Ali’yi ve sevenlerini tekfir etme konusunda ortaya attıkları bid’atçi fikirleri de tasdik ederler. İkinci grup ise, Ali b. Ebî Tâlib’in faziletleri hakkında rivayet edilenleri tasdik ederken, Ebû Bekr ve Ömer’in faziletleri hakkında rivayet edilenleri tekzib ederler, Ebû Bekr, Ömer ve Osman’ı tekfir ve ta‘n konusunda uydurdukları bid‘atleri de tasdik ederler. İslâm dini ise bu iki uç noktanın ortasında durur”.[30]
10. Tebliğ sahibi, 8 no’lu hadis için düştüğü 35 no’lu dipnotta şunları söylemektedir: “Burada, İbn Hanbel’in işinde bir tenakuz gördüğümüzü belirtmek gerekir. Zira o, Tathîr âyetiyle (Ahzâb, 33/33) ilgili olarak Ehl-i Beyt mefhumunu açık kılmak için hadisler rivayet etmiş; aynı şekilde Müsnedi’nde de, “Ehl-i Beyt’in Müsnedi” başlığı altında, Hasan b. Ali, Hüseyin b. Ali, Akîl b. Ebî Tâlib, Ca’fer b. Ebî Tâlib ve Abdullah b. Ca’fer’den hadisler kaydetmiştir. Yukarıdaki rivayetler belli bir açıdan ele alındığında, son üç kişinin ehl-i beyt kavramının dışında kalacağı açıktır”.
Bu noktada yazar, yukarıdan beri ikaz levhası koyduğumuz bir viraja süratle girmektedir. Ahmed b. Hanbel’in Müsned’ini, adeta ona karşı kullanmakta; kendi zihnindeki Ehl-i Beyt kavramıyla, Ahmed b. Hanbel’in ortaya koyduğu kavram çatışınca, “onun yaptığında bir tenâkuz gördüğünü” söyleyerek üste çıkmaktadır.
Oysa Müsned sahibi, Allah Rasûlü (s.a.v.)’nün iki amca oğlu ve bir de amcaoğlunun oğlundan gelen rivayetleri “Ehl-i Beyt Müsnedi” başlığı altında vermekle rast gele bir tutum sergilemiş olmamakta, bilakis ve bilinçli olarak, bu kavramı Şîa’nın yüklediği dar anlamdan daha geniş bir alana taşımaktadır.
Konuyla ilgili ülkemizde yapılmış en geniş çalışmanın sahibi olan M. Bahaüddin Varol, eserinin “Kelime ve Kavram Olarak Ehl-i Beyt” başlığını koyduğu 84 sayfalık ilk bölümünün sonunda şu neticeye varmaktadır:
“Ehl-i beyt tabiri, Peygamber (s.a.v.)’in bütün hanımlarını, çocuklarını, Hz. Ali’yi, torunları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’le birlikte diğer akrabalarını kapsar. Arap dili ve örfüne uyan ve şer’î delillerle desteklenen en doğru tanım budur. Bir de mecâzî anlamda Ehl-i beyt vardır ki, Vâsile b. el-Eska‘ ve Selmân-ı Fârisî (r.anhüm) bu çerçevede mütalaa olunurlar. Zira Hz. Peygamberle aralarında hiç bir akrabalık bağı bulunmamasına rağmen onlar, bizzat Allah Rasûlü tarafından Ehl-i beyt’e dahil edilmişlerdir”.[31]
11. Tebliğ sahibi, “Hz. Ali’ye dost olmanın İman, düşmanlık etmenin de Nifak alameti” olduğuna dair naklettiği 9 no’lu hadis-i şerifin,[32] Müsned dışındaki kaynaklarını zikretmeye gerek görmemiştir. Halbuki bu çapta mana yüklü bir rivayetin, diğer Sünen, Sahih ve Müsned sahiplerinin nasıl olup da “gözlerinden kaçmadığı” merak konusudur.
Bu rivayet Müslim’de (hadis no. 131), Buhârî’nin hocası Humeydî’nin Müsned’inde (hadis no. 58), Sünen-i İbn Mâce (hadis no. 114), Sünen-i Tirmizî (hadis no. 3736) ve Nesâî’de (hadis no. 5018, 5022) mevcuttur. Müslim bu rivayeti tahric etmeden hemen önce, yine Adiyy b. Sâbit’in Berâ b. Âzib’den naklettiği şu hadisi zikretmeyi unutmamıştır:
“Ensâra mü’minden başkası sevgi beslemez; münâfıktan başkası da buğz etmez. Onları seveni Allah da sever, onlara buğz edene Allah da buğz eder”.
Adiyy b. Sâbit’in bu rivayeti, hem Ahmed b. Hanbel (IV, 283, 292) hem de Tirmizî tarafından (hadis no. 3900) ayrıca tahric edilmiştir. Dolayısıyla aynı râviden, biri Muhâcirûn’un önde gelenlerinden biri hakkında, diğeri de onlara kucak açan Ensâr’ın tamamı hakkındaki iki rivayet alınarak sevgi duyma ve nefret etme bakımından sahâbe-i kirâm arasında ayrıma gidilmemesi gerektiği ortaya konmuştur.
Hz. Peygamber’in, Ensârın tamamını kapsayacak şekildeki hadisinin, “Adiyy b. Sâbit - Berâ b. Âzib” dışında başka tabii-sahâbî tarîkleri bulunduğunu da ayrıca hatırlatalım. Yine Müsned’de Abdullah b. Muğaffel (r.a.)’in şu rivayeti de mevcuttur:
“Ashâbım hakkında Allah’tan korkunuz! Ashâbım hakkında Allah’tan korkunuz! Benden sonra onları hedef almayın. Onları seven beni sevdiğinden sever. Onlara buğz eden bana buğz ettiğinden buğz eder. Onlara eziyet eden bana eziyet etmiş, bana eziyet eden Allah’a eziyet etmiş olur. Allah’a eziyet edeni de Allah’ın yakalaması/cezalandırması yakındır”.[33]
12. Hz. Peygamber (s.a.v.)’in; “Ben nasıl ki tenzîli için mücadele verdiysem, sizden de onun te’vîli için savaşanlar olacaktır” buyurarak Hz. Ali’yi işaret ettiği 10 no’lu sahih hadis, zannedildiğinin aksine, “Sıffîn Savaşı” için vârid olmamıştır. Hâricîlerle ilgilidir!
Hz. Ali ve arkadaşlarının Hâricîlerle yapacağı savaşa Ebû Bekr ve Ömer’in (r.anhümâ) ömürleri kifayet etmeyeceği için, Peygamber Efendimiz: “Hayır siz değil!” buyurmuşlardır. İbn Hıbbân (ö. 354) bu hadisi, “Ali b. Ebî Tâlib’in Kur’an’ın te’vîli uğruna çarpışması” babında verir.[34] (ذكر قتال علي بن أبي طالب على تأويل القرآن).
Hemen ardından, şu isimle bir bab daha açar: “Ali b. Ebî Tâlib’in Kur’an’ın te’vîli uğruna savaştığı kavmin vasfı”. (ذكر وصف القوم الذين قاتلهم علي بن أبي طالب على تأويل القرآن).
Bu ve sonraki babda Hâricîler ve Harûrîler’le ilgili rivayetleri sıralar. Onlar “Allah’tan başkası hüküm veremez” (لاَ حُكْمَ إلاَّ لله) derler; buna karşılık Hz. Ali ise “Bâtıl kastedilen hak söz” (كَلِمَةُ حَقٍّ أُرِيدَ بها باطلٌ) der.
13. Tebliğ sahibi, 3. ve son ana başlık altındaki 40 no’lu dipnotta; “Nasr b. Ali b. Ebi’l-Ezdî el-Basrî’ye (ö. 250), Hasan ve Hüseyin’i ve onların anne ve babalarını seven kimsenin Hz. Peygamber’le Kıyamet günü aynı mertebede birlikte bulunacağına dair hadisi rivayet edince, Mütevekkil’in fermanıyla bin kırbaç vurulduğunu” aktarmaktadır.[35]
Ancak Nasr b. Ali’nin aksine; aynı hadisi Müsned’ine alan Ahmed b. Hanbel,[36] halife Mütevekkil’in dostluğunu kazanmış, Samerrâ’da kalması, Mütevekkil’in yaverinin oğluna hadis okutması için kendisine her türlü hediye takdim edilmiştir. Tebliğ sahibinin zikrettiği bu rivayetin devamında, Ahmed b. Hanbel’in oğlu Abdullah (ö. 290) ve Dımeşk kadısı Ebu Bekr Ahmed b. Ali el-Mervezî (ö. 292)’nin naklettiğine göre; “halifenin onu Râfızi zannettiği için cezaya çarptırdığı, ancak Ehl-i Sünnet’ten olduğuna ikna edilince cezayı kaldırdığı” kayıtlıdır. Nasr b. Ali’ye, Mütevekkil’in 247’de ölümünden üç yıl sonra, 11. Abbâsî halifesi el-Müstaîn billâh zamanında kadılık teklifi götürülmüştür. Şu durumda burada, “Hz. Ali’yi sevmek” ile “diğer hulefâya sövmek” (ki Ahmed b. Hanbel “Râfızî” yi böyle tanımlar) arasındaki duruş farkını iyi anlamak gerekmektedir.
Yine aynı yerde İbnü’l-Cevzî’den nakledilen; “Ali b. Ebi Tâlib öyle bir aileden geliyor ki, kimseyi onunla mukayese etmek mümkün değildir” mealindeki cümle içinde geçen “لاَ يُقاَسُ بهم أحدٌ” ifadesi, Hz. Ali’nin hilâfete diğerlerinden daha lâyık olduğu anlamına gelmez. Zaten Ahmed b. Hanbel’in ilk cümlesinde “hilâfete en lâyık olanlar”, bildiğimiz sıraya uygun olarak verilmiştir. O, “Ali’nin yeri ayrı” diyerek Ehl-i Beyt’e olan saygısını ifade etmektedir.
14. İbnü’l-Cevzî’den Ahmed b. Hanbel’in; “Sübhanallah! O kendisine vacip olan hakkı almaksızın kanunları uygulamıyor mu? Karar vermiyor mu? Zekât almıyor mu?” ifadesini alan tebliğ sahibi, tercümeyi hatalı/eksik yapmıştır. Doğru ve tam tercüme şöyle olmalıdır:
“Sübhânallah! Ali hadleri uyguluyor, el kesiyor/devlet arazisinden pay dağıtıyor (iktâ’), sadaka (zekât) topluyor ve kendisine vacip olan hakkı almaksızın taksim ediyor. Bu sözden Allah’a sığınırım. Evet o, Rasûlullah’ın ashâbının razı olduğu ve arkasında namaz kıldığı, beraber gazveye çıktıkları, cihad ettikleri, haccettikleri bir halîfedir. O sahâbîler ona Emîru’l-mü’minîn diyorlar ve bunu istemeyerek değil, gönülden söylüyorlardı. Biz de onlara tâbiyiz”.
15. Tebliğ sahibinin; “Şafi‘î, bâğîlerle ilgili hükümleri, Ali’nin Muaviye ve Haricîlerle yaptığı savaşlardaki tutumundan çıkarmıştır” cümlesiyle aktardığı paragraf için, Ebû Zehra’nın eserinde (II. Bölüm, 29. madde) hiçbir kaynak gösterilmemiştir. Ebû Zehra, bundan 1 yıl önce kaleme aldığı “İmam Mâlik’in hayatı ve görüşleri”ne dair eserinde ise (I. Bölüm, 53. madde) benzer cümleler kurmakta, ancak bu sefer Muâviye (r.a.)’nin adını zikretmemektedir. Muâviye için biz, tıpkı Ahmed b. Hanbel’in (Müsned, IV/91, 113, 236), Buhârî’nin (Savm 68), Hâkim en-Neysâbûrî’nin (el-Müstedrek, IV/224, no. 6773) ve Şâfiî’lerin büyük muhaddisi Beyhakî’nin (es-Sünenü’l-Kübrâ’da) yaptığı gibi, “radıyallâhu anh” demeyi de zül addetmeyiz.
Ehl-i Sünnet’in sahâbenin “adâleti” kavramıyla kastettiği; “rivayete kasden yalan karıştırmak ve nakilde tahrif yapmak gibi çirkin bir fiilden her bir sahâbînin berî olduğunu” kabul etmektir; “yanlışsız ve günahsız” olduklarını değil. “es-Sahâbetü küllühüm udûl” kaidesinin anlamı budur ve onların asıl değeri, Sünnet ve Sîrete dair aktardıklarıyla bizi Allah Rasûlü’ne ulaştırmaları, Nebî ile aramızda irtibat sağlamalarından ileri gelmektedir.[37] Burada temel ölçülerimizden biri; el-Berâ b. Âzib (r.a.)’in; “O dönemde insanlar yalan söylemezdi”, Enes b. Mâlik (r.a.)’in; “Biz, birbirimize yalan söylemeyen bir topluluk idik; yalanın ne olduğunu dahi bilmezdik”, Hz. Âişe’nin; “Rasûlullah’ın ashâbı nazarında yalandan daha çirkin bir huy yoktu” şeklindeki ifadeleridir.[38]
İşte bu yüzdendir ki, sağlam senedle gelen rivayetlerine güveniriz sahâbenin. Onları yalancılıkla suçlamaktan korkarız. Verdiği habere güvendiğimiz insanlara da rahatlıkla “Allah razı olsun” deriz.
16. Sayın Tabatabâî, tebliğini sonlandırırken, Hz. Peygamber (s.a.v.)’in Ammâr b. Yâsir’e hitaben söylemiş olduğu; “Seni bâğî/isyancı bir topluluk öldürecek” sözüne binâen; “Bizler, Ammâr’ı Muaviye’nin askerlerinin öldürdüğünü biliyoruz. Netice itibariyle Nebî (s.a.v.)’ye ait bu hadis-i şerîfin yardımıyla Ali ile Muaviye arasındaki savaşta kimin bâğî olduğu malûm olmuştur. Aynı şekilde bu hükmün, ‘sizden onun te’vîli için savaşanlar olacaktır…’ hadis-i şerîfinden istifadeyle çıkarılması da mümkündür” demekte, teşeyyu’ insiyâkıyla son golünü Muaviye (r.a.)’ye atmanın, onu Ehl-i Sünnet’in kitaplarından temin ettiği delillerle devirmenin hazzını yaşamaktadır.
Son cümlede geçen “sizden Kur’an’ın te’vîli için savaşanlar olacaktır” ifadesinin Hâricîlerle ilgili olduğunu yukarıda 13. maddede belirtmiştik. Burada “fietün bâğıye” hadisi üzerine de birkaç not düşmemiz gerekmektedir. Rivayetin, Buhârî’nin el-Câmiu’s-Sahîh’indeki iki metne göre anlamı şöyledir:
Abdullah b. Abbâs (r.a.), oğlu Ali ile talebesi İkrime’yi, kendisinden hadis dinlemeleri için Ebû Saîd el-Hudrî’ye gönderir. Bahçesini sulamakla meşgul olan Ebû Saîd (r.a.), onlara şu hadisi nakleder: “Mescid-i Nebî’nin inşâsında, biz birer kerpiç taşırken, Ammâr b. Yâsir ikişer ikişer taşıyordu. Bu halini gören Nebî (s.a.v.), onun üzerindeki/başındaki toprağı silkeledi ve şöyle dedi: ‘Vah -bâğî topluluğun öldüreceği- Ammâr’a! Onlar Ammâr’ı Ateş’e çağırdıkları halde, Ammâr onları Cennet’e/Allah’a çağırıyor’. (وَيْحَ عَمَّارٍ تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ ، يَدْعُوهُمْ إلى الجنة ويَدْعُونَهُ إلى النار). Bunun üzerine Ammâr da: ‘Fitnelerden Allah’a sığınırım’ dedi”.[39]
Şîa’nın Zeydiyye kolunun önde gelen muhaddis imamlarından Muhammed b. İbrahim el-Vezîr el-Yemânî (ö. 840)’nin Hadis Usûlü’ne dair “Tenkîhu’l-Enzâr” adlı eserinde, “Ma’rifetü’s-Sahâbe” başlığını taşıyan “58. Mes’ele”de, hadisle ilgili tafsilatlı bilgi bulunmaktadır. İbnü’l-Vezîr, rivayetin mütevatir olduğuna dair delillerini sıralamadan önce kısaca şöyle der: “Emîru’l-mü’minîn (r.a.) ile (Cemel ve Sıffîn’de) savaşanlara gelince; Ehl-i sünnet onların yaptığını çirkin görme ve onları bâğî/isyancı kabul etme konusunda Şîa’ya muhalif değildirler. Ne var ki Şîa’ya üç esasta muhalefet ederler: 1) Ali (a.s.) ile harbedenler te’vîl yapmışlardır, isyan ettiklerini sarâhaten söylememişlerdir, 2) Ali (a.s.)’nin imâmeti meselesi kat’î değil zannîdir, 3) Hz. Ali’nin imâmeti kat’î olsa bile, ‘namazların vücûbu’ gibi dinde zarûrî olarak bilinen kat’iyyât’tan olmadığı sürece, kat’iyyât’a (te’vîl yaparak) muhalefet eden kimse günahkâr sayılmaz”.[40]
Mütekaddim Ehl-i Sünnet alimleri, sözkonusu fitne olaylarında Hz. Ali’yi haklı görmekle birlikte, Hz. Muâviye ile ilgili olumsuz herhangi bir düşünce serdetmekten sakınmışlar, cereyan eden hâdisâtın uhrevî neticeleri hakkında söz söylemek yerine sükûtu tercih etmişlerdir. Müteahhir ulemâ ise, Hz. Muâviye’yi haksız bulmakla birlikte, Hz. Ali’ye karşı hurûcunun hatalı bir ictihaddan kaynaklandığını, bundan dolayı ecir de alacağını ifade ederler. Onlara göre hadis-i şerifte geçen “bâğî” nitelemesi, Hz. Muâviye’nin Hz. Ali karşısındaki hukûkî-siyâsî statüsünü bildirmekten başka bir anlam ifade etmez. Bir te’vîl ve ictihada istinad eden bağy/isyan, ne günaha girmeyi ne de fâsık olmayı gerektirir. Bâğî kelimesi, ıstılâhî anlamda kullanıldığı vakit, mutlak olarak zemm, ta’n ve tenkîs bildirmez.[41]
Sahih hadislerle sabit olduğuna göre, Allah Rasûlü (s.a.v.)’nün; “Allahım onu hâdî ve mehdî kıl; onunla insanları hidayete ulaştır” diyerek Hz. Muâviye’ye dua etmiş olması,[42] Hz. Hasan’ın Hz. Muaviye ile babası Hz. Ali’nin taraftarları arasında sulha vesile olacağına işaretle; “Benim şu torunum seyyiddir. Umulur ki Allah Teâlâ onunla iki müslüman taifenin arasını ıslah eder” buyurması,[43] “Davetleri/davaları aynı olan iki büyük topluluk birbirleriyle büyük bir savaş yapmadan kıyamet kopmayacaktır” demesi,[44] Hz. Ali’nin Sıffîn’de; “Benim ve Muâviye’nin ölüleri Cennettedir”[45] şeklinde beyanda bulunması, Ehl-i Sünnet’in bu tarihî meseleye bakışındaki ihtiyata yön veren başlıca âmillerden sayılabilir.[46] Denilebilir ki, onların nazarında Hz. Muâviye, bir dönem bâğî olsa bile, ilelebet bâğî kalmamıştır.
Yeri gelmişken, “fietün bâğiye” rivayetiyle ilgili farklı bir bakış açısına da temas etmemiz yerinde olacaktır. Hadisin, Tunuslu allâme Tahir b. Âşûr’a (ö. 1973) göre[47] yorumu şöyledir:
“وَيْحَ kelimesi teaccüb içindir. Rasûlullah (s.a.v.) Ammâr’ın mescid inşâsında çektiği sıkıntıyı görünce, müşriklerin müslüman oldukları için kendisine ve annesine azab ettikleri Mekke günlerindeki iman kuvvetini hatırladı... Onun bu hali, Firavun soyundan olup da imanını gizleyen mü’mine benzemektedir. Bu adam kavmine şöyle seslenmişti: ‘Ey kavmim, nedir bu başıma gelen? Ben sizi kurtuluşa çağırıyorum, siz beni ateşe çağırıyorsunuz!’. (ويا قوم مالى أدعوكم إلى النجاة وتدعوننى إلى النار). İşte Rasûlullah (s.a.v.) Ammâr’ın bu durumunu, o adamın haline teşbih etmiştir (teşbîh-i temsîliyy-i mekniyy)... Ammâr’ın iman sebâtında herkesin önüne geçtiği için sahip olduğu meziyeti, mescidin bina edildiği esnada, topluluğun huzurunda kendisine hatırlatmış; Ammâr da eski hâlini düşünerek أَعُوذُ باللهِ مِنَ الْفِتَن demişti. Bununla, dinde çıkarılmış olan fitnelere tekrar dönülmesinden Allah’a sığındığını ifâde etmiştir. يدعوهم ve يدعونه fiillerindeki cem‘ zamirleri (و ile هم) müşriklere râcîdir”.[48]
Buhârî nüshalarının çoğunda, hadisin sadece “Kitâbü’l-cihâd ve’-siyer”e alınan ikinci varyantında geçen “Onu isyan etmiş/bâğî topluluk öldürecek” (تَقْتُلُه الْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ) ifadesi, İbn Âşûr tarafından reddedilmiştir. Şöyle der:
“Rasûlulah’ın kelâmının, Ammâr’a Muaviye (r.a.)’nin ashâbı sebebiyle (hicrî 37’de Sıffîn’de) başına gelecekleri bildirdiğini zanneden kimse hata etmiştir. Çünkü söylenen sözle o olayın alakası yoktur. Bir kere Ammâr Şamlıları herhangi bir şeye çağırmamış; Şam ehli de onu davet etmemiştir. Keza iki fırkanın da Cennet ya da Cehennemlik bir hali yoktur. Çünkü aralarında cereyan eden, İslam toplumunun vaziyeti ile ilgili ictihad etmekten kaynaklanan tasarruflardır. Her iki tarafa da ecir vardır. Sünnet üzere olan selef imamlarımızın itikâdı böyledir. Ammâr’ı bâğî bir topluluğun katledeceği şeklinde vârid olan cümle sahih değildir”.[49]
İbn Âşûr’un görüşünü te’yîd eden bir başka bilgiyi de kaydedelim. Yahya b. Maîn’in naklettiğine göre Muhammed b. Yahya ed-Derâverdî (ö. 243), “el-Alâ b. Abdi’r-Rahmân – babası” kanalıyla Hz. Peygamber’in Ammâr’a: تقتلك فئة باغية dediğini rivâyet etmiştir. İbn Maîn şöyle der: “Derâverdî’nin bu rivayeti, el-Alâ’dan aldığı hadisleri kaydettiği kitabında yoktur. Onun kitabı, hafızasından daha sağlamdır. Hafızasına itibar edilmez”.[50]
Hadis metninde geçen mezkur cümlenin, İmam Buhârî’nin en mevsuk ravisi olan Muhammed b. Yûsuf el-Ferebrî (ö. 320) kanalıyla intikal eden bazı Sahîh nüshalarında bulunmadığına işaret ederek bahsi kapatmak istiyoruz.
Hadis metninde geçen mezkur cümlenin, İmam Buhârî’nin en mevsuk ravisi olan Muhammed b. Yûsuf el-Ferebrî (ö. 320) kanalıyla intikal eden bazı Sahîh nüshalarında bulunmadığına işaret ederek bahsi kapatmak istiyoruz.
Sultan II. Abdülhamid’in emriyle, hicrî 1313’te Mısır-Bolak’ta 9 cilt halinde basılan ve bütün nüsha farklarını bir arada sunan Ali b. Muhammed el-Yûnînî (ö. 701) edisyonu, sahanın uzmanlarınca da bilindiği üzere, büyük önemi haizdir. Bu edisyona nazaran, Kitâbü’s-Salât ve Kitâbü’l-Cihâd’da yer alan iki hadis metninin sûreti aşağıda görülmektedir:
Yûnînî’nin metin üzerine koyduğu remizlerden anlaşıldığına göre, “taktülühû fietün bâğiyetün” cümlesi, Ferebrî’nin aslından gelen Hamevî, Müstemlî ve Küşmîhenî rivayetlerini birleştiren Ebû Zerr el-Herevî (ö. 434) nüshasında mevcut değildir. İlk rivayette aynı yer, Cürcânî ve Mervezî rivayetlerini birleştiren Ebû Muhammed el-Asîlî (ö. 392)’nin nüshasında da yoktur.[51]
Şerhine Ebû Zerr nüshasını esas alan İbn Hacer el-Askalânî (ö. 852); İbnü’s-Seken, Kerîme ve Sağânî nüshalarında bulunan bu cümlenin, “el-Cem’u beyne’s-Sahîhayn”da zikredilmediğini, müellif Muhammed b. Fütûh el-Humeydî (ö. 488)’nin; “Buhârî onu hadisin her iki tarîkinde de kesinlikle zikretmedi. Ebû Mes’ûd ed-Dımeşkî de kitabında (el-Etrâf ale’s-Sahîhayn’da) böyle diyor” dediğini nakleder.[52] Arkasından, Bezzâr’ın Müsned’indeki bir rivayeti delil getirerek, Ebû Saîd el-Hudrî’nin bu cümleyi Hz. Peygamber’in ağzından bizzat duymadığını itiraf etmesi nedeniyle, İmam Buhârî’nin o kısmı bilerek hazfettiğini, bunun, Buhârî’nin ince anlayışına ve illetler alanındaki engin bilgisine delalet ettiğini söyler.[53]
SONUÇ
Ehl-i Sünnet’in genelde sahâbe-i kirâm’a özelde Hz. Ali (r.a.)’ye bakışı; genelde Şîa’nın, özelde tebliğ sahibinin bakışından daha sağlam bir zemine oturmuş görünmektedir. Tebliğ sahibinin yazısına başlık olarak seçtiği “Ahmed b. Hanbel’in bakış açısı” da aynı merkezden beslenir. Ehl-i Sünnet’in hiç bir sahâbeyi diğerinden ayırmadan her birinin “şahsiyet ve mevkii” üzerindeki telakkisi, ünlü Hanefî fakîhi Ebû Ca’fer et-Tahâvî (ö. 321)’nin “Akîde”sinde şöyle dile gelir:
“Allah Rasûlü’nün ashâbını severiz. Onlardan herhangi birini sevme konusunda ne ifrât ne de tefrîte düşeriz. Hiçbirinden uzak durmaz, teberrî etmeyiz. Onlara buğz edene ve hayırla anmayana biz de buğz eder, onları ancak hayırla yâd ederiz. Onları sevmek dindir, imandır, ihsandır; onlara buğz etmek, küfürdür, nifaktır, tuğyandır”.
İnanıyoruz ki Hz. Ali (r.a.)’yi sevmek, Allah Rasûlü’nün diğer ashâbına da sevgi beslendiği takdirde anlam kazanacaktır. Muhammed b. Ali el-Erdebîlî (ö. 1101)’nin Tabakât’ında “İki sâdık imamın öğrencisi olduğu” söylenen[54] ve İmam Mâlik’in hocası olan Eyyûb es-Sahtiyânî (ö. 131) şöyle der:
“Kim sahâbeden herhangi birini ayıplarsa, o bid‘atçidir, Sünnet’e ve Selef-i Sâlih’e muhâliftir. Hepsini birden sevmedikçe ve kalbi de selîm olmadıkça, hiçbir amelinin semâya yükselmeyeceğinden korkarım”.[55]
Fem-i Saâdet-i Nebevî’den, irtihali öncesi minbere son kez çıktığında Ensâr hakkında dökülen şu sözler, sadece Hz. Ali’ye değil, ashâbın tümüne karşı yaklaşım tarzımıza yön vermelidir:
أُوصِيكُمْ بِالأَنْصَارِ ، فَإِنَّهُمْ كَرِشِي وَعَيْبَتِي ، وَقَدْ قَضَوُا الَّذِي عَلَيْهِمْ ، وَبَقِيَ الَّذِي لَهُمْ ، فَاقْبَلُوا مِنْ مُحْسِنِهِمْ ، وَتَجَاوَزُوا عَنْ مُسِيئِهِمْ
“Size Ensâr’a iyi muâmele etmenizi tavsiye ederim. Çünkü onlar benim kursağım ve heybemdir (yakın dostlarım ve güvendiğim sırdaşlarımdır). Onlar üzerlerine düşen vazifeyi ve ahidlerini yerine getirdiler. Şimdiyse geriye, bu yaptıkları karşılığında alacak hakları kalmıştır. Şu halde siz onların iyilerinin iyiliklerini alın kabul edin; kötülerinin ise kusurlarını affedin!”.[56] [1] Önceki Abbâsî halifelerine nazaran Alioğullarına müsamaha ile yaklaşan Me’mûn (198-218), “Mihne” adıyla bilinen süreç öncesinde, Bağdat Mu’tezilesiyle girdiği diyaloglar sonunda, “Halku’l-Kur’an” meselesiyle ilgili görüşlerin yanı sıra, 212 tarihinde Hz. Ali’nin efdaliyyeti fikrini de resmen ilan etmişti. Bk. Taberî, Târîhu’l-Ümemi ve’l-Mülûk, Kahire 1962, VIII, 619; İbnü’l-Esîr, el-Kâmilü fi’t-Târîh, Beyrut 1968, VI, 408; Muharrem Akoğlu, Mihne Sürecinde Mu’tezile, İstanbul 2006, s. 123-124, 201-202.
[2] Bk. İbn Ebi’l-Hadîd, Şerhu Nehci’l-Belâğa, Kahire 1959, I, 52. أن غيره ازدان بالخلافة وتممت نقيصته، وأن عليا عليه السلام لم يكن فيه نقص يحتاج إلى أن يتمم بالخلافة ، وكانت الخلافة ذات نقص في نفسها ، فتم نقصها بولايته إياها
[3] İbnü’l-Cevzî, Menâkıbü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, Thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî, Kahire 1998, s. 218. Onun Hz. Ali yerildiğinde sözü taşıdığı bu gerilim ve kopuş noktası, huzurunda üç halifeyi yeren Iraklıları azarlayan Muhammed Bâkır (ö. 114)’ın tavrıyla örtüşmektedir. Muhammed Bâkır (a.s.), onlara önce Haşr sûresi 8. âyeti okuyarak şu soruyu sormuştu: “Siz yurtlarından ve mallarından uzaklaştırılmış olan muhâcirlerden misiniz?”. “Hayır” diye cevap verilince, bu sefer aynı surenin 9. ayetini okuyarak şunu sordu: “Peki daha önceden Medine’yi yurt edinmiş ve gönüllerine imanı yerleştirmiş olanlardan (ensârdan) mısınız?”. Yine “Hayır” dediler. Bunun üzerine İmam, 10. ayetle yıkıcı darbeyi indirdi: “O halde bunların arkasından gelip de ‘Rabbimiz! Bizi ve bizden önce gelip geçmiş imanlı kardeşlerimizi bağışla’ diyenlerden de mi olamıyorsunuz? Kalkın yanımdan, Allah işlerinizi yoluna koymasın; müslüman olduğunuzu söylüyorsunuz ama İslâm’a ehil insanlar değilsiniz!”. Bk. Muhammed Ebû Zehra, Ebû Hanîfe: Hayâtuhû ve Asruhû, Ârâuhû ve Fıkhuhû, s. 79, I. Bölüm, 61. madde.
[4] İbnü’l-Cevzî, Menâkıb, s. 216.
[5] İbnü’l-Cevzî, Menâkıb, a.y.
[6] Mirza Muhammed Bâkır el-Mûsevî el-Hânsârî el-Isbahânî, Ravdâtü’l-Cennât fî Ahvâli’l-Ulemâi ve’s-Sâdât, Tahran 1390, I, 184.
[7] “Ahmed b. Hanbel’in Emîru’l-Mü’minîn (a.s.)’e adâveti, dedesi Zü’s-Südeyye’yi Nehrevân günü onun öldürmüş olmasından ileri geliyordu”. Hânsârî, Ravdâtü’l-Cennât, I, 184.
[8] Hânsârî, Ravdâtü’l-Cennât, I, 187, 189.
[9] Bu iddianın aynısı, Hânsârî ile aynı tarihte vefat eden
[10] Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 91, 95.
[11] Muhammed Bâkır el-Meclisî, Bihâru’l-Envâri’l-Câmia li Düreri Ahbâri’l-Eimmeti’l-Ethâr, Beyrut 1983, XXXIII, 396; Şeyhu’t-Tâife et-Tûsî, İhtiyâru Ma’rifeti’r-Ricâl, Kum 1404, s. 175. Hurkûs, kız çocukların genital organlarına yapışarak eşek arısı gibi sokan, pire ya da kene gibi küçük, siyah bir böcekmiş. Bk. Feyrûzâbâdî, el-Kâmûsü’l-Muhît, I, 793.
[12] İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, Beyrut t.s., XI, 44, “be ce le” maddesi.
[13] Tirmizî, Sünen, V, 361, hadis no. 3222.
[14] Humeydî, Müsned, Beyrut-Kahire trs., I, 39, hadis no. 74.
[15] Zebîdî, Tâcü’l-Arûs, Kuveyt 1987, III, 172, “şe ye be” maddesi.
[16] Muhammed Ebû Zehra, Ahmed b. Hanbel, II. Bölüm, 44. madde.
[17] Buhâra valisi Halid, Buhârî’ye elçi göndererek Sahîh’ini, Târih’ini ve diğer kitaplarını kendisinden dinlemek üzere getirmesini ister. Buhârî elçiye: “Ben ilmi zelîl etmem ve insanların (veya sultanların) kapılarına taşımam. Eğer Eğer
[18] İbn Hacer, Tağlîku’t-Ta‘lîk alâ Sahîhi’l-Buhârî, Beyrut 1985, V, 430.
[19] İbnü’l-Cevzî, Menâkıb, s. 487-505.
[20] Bu rivayet sadece Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde değil, Bezzâr’ın Müsned’inde, Taberî’nin Tehzîbü’l-Âsâr’ında (Müsnedü Aliyy, s. 60-61) ve Ziyâ el-Makdisî’nin el-Ehâdîsü’l-Ciyâdi’l-Muhtâra’sında da mevcuttur. Bk. Nâsıruddîn Albânî, Silsiletü’l-Ehâdîsi’d-Daîfe ve’l-Mevdûa, X, 612-623, hadis no. 4932.
[21] “Bâtıl kâide” ile kastedilen şudur: Mechûl bir raviden sika bir râvi rivayette bulunduğu ve o râvi hakkında herhangi bir cerh de bilinmediği takdirde, İbn Hıbbân’a göre o kişi sikadır.
[22] Albânî, Silsiletü’l-Ehâdîsi’d-Daîfe ve’l-Mevdûa, XI, 281, hadis no. 5173.
[23] Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 3.
[24] Buhârî, Sahîh, Tefsîru’l-Kur’ân-Tevbe 4, V, 203.
[25] Taberânî, el-Mu’cemü’l-Evsat, Kahire 1415, I, 284, hadis no. 928.
[26] Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 118, 119, 151, 152.
[27] Adnan Demircan, Hz. Ali’nin Hilafet Hakkı Meselesinde Gadîr-i Hum Olayı, İstanbul 1996, s. 65; Tefsîru’l-Menâr, VI, 365-366’dan naklen.
[28] Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 330.
[29] İbn Teymiyye, Minhâcü’s-Sünneti’n-Nebeviyye, Beyrut 1986, V, 34-35. Ayrıca bk. İbnü’l-Cevzî, el-Mevdûât, Medine 1966, I, 366.
[30] İbn Teymiyye, Minhâcü’s-Sünneti’n-Nebeviyye, V, 167-168.
[31] Mehmet Bahaüddin Varol, Ehl-i Beyt Gerçeği, S.Ü. İlahiyat Fak. Doktora Tezi, Şamil Yayıncılık, s. 26-110.
[32] “Rasûlullah’ın benim hakkımda vermiş olduğu sözlerden birisi de: münafıktan başkasının bana buğz etmeyeceği, mü’minden başkasının da beni sevmeyeceği idi”. Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 84.
[33] Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 54, 57; Tirmizî, Sünen, V, 696, hadis no. 3862; İbn Hıbbân, Sahîh, XVI, 244, hadis no. 7256.
[34] İbn Hıbbân, Sahîh, XV, 385, hadis no. 6937.
[35] İbn Hacer el-Askalanî, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 384, no. 780.
[36] Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 77.
[37] Muhammed Abdülhayy el-Leknevî, Zaferü’l-Emânî bi Şerhi Muhtasari’s-Seyyidi’ş-Şerîf el-Cürcânî, Beyrut 1416, s. 486-487, 541-543.
[38] Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye fî İlmi’r-Rivâye, s. 424; İbn Sa’d, Tabakât, VII, 21-22; Süyûtî, Miftâhu’l-Cenne, s. 85; Ahmed b. Hanbel, Müsned, VI, 152.
[39] Buhârî, Sahîh, Salât 63, I, 115; el-Cihâd ve’s-Siyer 17, III, 207.
[40] İbnü’l-Vezîr, Tenkîhu’l-Enzâr fî Tenkîdi Ehâdîsi’l-Ebrâr, Beyrut 1999, s. 261; el-Emîr es-San’ânî, Tavdîhu’l-Efkâr li Meânî Tenkîhi’l-Enzâr, Medine 1947, II, 447.
[41] Konuyu klasik kaynaklardaki yerlerine işaretle muhtasar olarak ele alan değerli bir yazı için bk. Abdülkadir Yılmaz, Sebb-i Sahabe Meselesi, Rıhle, yıl 2, sayı 7, Ekim-Aralık 2009, s. 36-38.
[42] Tirmizî, Sünen, V, 687, hadis no. 3842.
[43] Buhârî, Sahîh, Sulh 9, III, 170; Menâkıb 25, IV, 184; Fiten 20, VIIII, 98.
[44] Buhârî, Sahîh, Fiten 25, VIII, 101.
[45] İbn Ebî Şeybe, Musannef, Riyad 1989, VII, 552, hadis no. 37880; Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, Musul 1983, XIX, 307, hadis no. 688.
[46] Önemli bazı tespitler için bk. Muhammed Salih Ekinci, Sahabe Arasındaki İhtilaflara Genel Bir Bakış ve Tarihçilerin Durumu, Rıhle, yıl 2, sayı 7, Ekim-Aralık 2009, s. 26-29; Talha Hakan Alp, Sahabe Tanımındaki İhtilafın Sahabe Tasavvuruna Etkisi, Rıhle, yıl 2, sayı 7, Ekim-Aralık 2009, s. 16-18. Ayrıca bk. Münîr Muhammed el-Ğadbân, Muâviyetü’bnü Ebî Süfyân: Sahâbiyyün Kebîr ve Melikün Mücâhid, Dımeşk 1989, s. 406-411.
[47] Bu vesileyle İbn Âşûr’un, Tatari Köşkünde 13.09.1966’da açılan İzmir Yüksek İslâm Enstitüsü’nü 1967’de ziyaret ettiğini, bu ziyaretten geriye Diyanet İşleri Reis Muavini Yaşar Tunagür hoca, Hacı Ahmet Tatari ve Kestanepazarı Derneği başkanı Ali Rıza Güven’le birlikte çektirilen bir kaç kare fotoğrafın kaldığını hatırlatır, şimdi dâr-ı bekâya irtihal etmiş olan değerli zevâtı rahmetle anarız.
[48] Muhammed et-Tâhir b. Âşûr, en-Nazaru’l-Fesîh ınde Medâikı’l-Enzâr fi’l-Câmiı’s-Sahîh, Tunus 1979, s. 22-23.
[49] İbn Âşûr, en-Nazaru’l-Fesîh, a.y. Benzer şekilde, Buhârî şârihi İbn Battâl da (ö. 449): “Bu haber, ancak Hz. Ali’nin Ammâr’ı Hâricîler’e göndererek onları cemaate davet etmesi durumu için geçerlidir. Yoksa, herhangi bir sahâbînin başkasını Cehennem ateşine davet ettiği kabul edilemez” demektedir. Bk. Ahmet Tahir Dayhan, Buhârî’ye Yöneltilen Bazı Tenkitler, s. 157-158.
[50] M. Mustafa el-A’zamî, Menhecü’n-Nakdi inde’l-Muhaddisîn: Neş’etühû ve Târîhuhû, Riyad 1982, s. 76-77.
[51] Buhârî, Sahîh, el-Matbaatü’l-Kübrâ’l-Emîriyye, Bolak 1311-1313, I, 97; IV, 21.
[52] Humeydî, el-Cem’u beyne’s-Sahîhayn, Beyrut 1998, II, 462.
[53] İbn Hacer el-Askalânî, Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Beyrut 1379, I, 542.
[54] Muhammed b. Ali el-Erdebîlî, Câmiu’r-Ruvât, Mektebetü’l-Muhammedî, Kum, trs., I, 111.
[55] İbn Ebî Zemenîn el-İlbîrî (ö. 399), Usûlü’s-Sünne, no. 189; Kadı Iyâz, eş-Şifâ bi Ta’rîfi Hukûki’l-Mustafâ, II, 53-54.
[56] Buhârî, Sahîh, Menâkıbü’l-Ensâr 11, IV, 226; Müslim, Sahîh, II, 1949, hadis no. 2510.
